LUCAS CRANACH SR.

Legende van Johannes Chrysostomus

Madonna met Kind?

Op de rechterafbeelding staat een mooie jonge vrouw met een naakte pasgeborene in de armen midden in een bosrijk berglandschap terwijl ze oogcontact zoekt met de kijker. Dergelijke beeldelementen betreffen gewoonlijk voorstellingen van een Madonna met Kind. Wat opvalt is echter de kostbare hoofse kleding van de vrouw. De Duitse kunsthistoricus Werner Schade (1934) van het lijvige standaardwerk Die Malerfamilie Cranach (Dresden, 1974) ontsleutelde het onderwerp van dit schilderij van Lucas Cranach sr.

Op de achtergrond kruipt een naakte baardige man op handen en voeten tussen de bomen in een open plek. Nog verder op de achtergrond zien we een stad of burcht. Dezelfde kruipende man is te zien op de kopergravure (linkerafbeelding). Het gaat hier om een voorstelling van een laatmiddeleeuwse legende over kerkvader Johannes Chrysostomus.

Guldenmond

Johannes Chrysostomus, een van de vier kerkvaders van het Oosten, was een zoon uit een officiersfamilie te Antiochië, waar hij in 344/45 geboren werd. Hij studeerde er aan de exegetenschool, die bekend stond om haar rationele methodiek, en beleefde daarna een tijd lang als monnik en eremiet in christelijke extreme ascese. Twee jaar lang bracht hij dag en nacht staande door en nauwelijks slapend leerde hij de bijbel uit zijn hoofd. Als gevolg van deze levenswijze kreeg hij blijvend last van maag en nieren. Daarom moest hij terugkeren naar Antiochië.
Nadat hij in 386 priester was geworden werd hij geleidelijk aan in de kerk van Antiochië een bekend predikant. In 397 koos men hem tegen zijn verwachting tot patriarch van Constantinopel. Aanvankelijk enthousiasme voor de geweldige redenaar — zijn bijnaam uit de 6e eeuw betekent `guldenmond' — en de uitstekende zielzorger sloeg na zijn aanklachten tegen misstanden onder de vooraanstaanden aldaar om in tegenwerking en afkeer. In 403 werd hij afgezet en verbannen naar een gehucht aan de Armeense grens. Op weg naar een milder oord stierf hij in 407.

Zijn omvangrijke literaire productie geeft een goed inzicht in de aard van de theologie van zijn tijd en is vooral van belang vanwege de hoeveelheid informatie over het kerkelijk doen en laten. Een overlevering wil dat hij ikonenschilder was en andere schilders hierin instrueerde.
De oosterse 'Liturgie van de Heilige Johannes Chrysostomus' draagt enkel zijn naam, want zij ontstond ten dele al voor hem en werd in de 14e eeuw uitgebouwd.
Zijn feest wordt op verschillende data gevierd al naar gelang gebeurtenis uit zijn leven of de kerkelijke denominatie: 27 januari (overbrenging relieken naar Constantinopel), 30 januari (de drie Hiërarchen), 13 september, 14 september, 13 november (Oosterse kerk), 15 december (bisschopswijding).
Hij is de patroon van predikanten.

Schuilende prinses

Als extreem ascetische woestijnkluizenaar woonde Johannes Chrysostomus zoals gezegd twee jaar lang in een grot.
Over deze fase in zijn leven bestaat een merkwaardige wonderlegende. Hoewel de Legenda Aurea in ruim 200 paragrafen in hoofdstuk 132 veel over Chrysostomus vertelt, is deze legende daar niet terug te lezen. Vermoedelijk is deze ontstaan door verwarring met een bekeerde rover en verkrachter uit een 14e-eeuws gedicht uit Florence, Schirano. Die had de bijnaam Boccadoro hetgeen Italiaans is voor Guldenmond.

De legende van Chrysostomus gaat in het kort als volgt:
Op een dag zocht een prinses bij Chrysostomus onderdak om te schuilen voor een storm. In grote opwinding verloor hij zijn gelofte van kuisheid, verkrachte haar waardoor zij zwanger werd, waarna hij haar van een rots gooide. Als boetedoening beloofde hij daarop als een dier te gaan leven, naakt door het bos te kruipen, niet te spreken en niet op te zien naar de hemel, totdat een kind van zeven dagen oud hem zou hebben vergeven. Dit gedrag werd beloond, want op een dag zag hij in de verte een jonge vrouw met een baby op een rots in wie hij de vermoorde prinses terug herkende. De baby sprak de vergeving uit.

Van naakt naar gekleed

Zowel op de kopergravure als het schilderij heeft Cranach niet de boetende Chrysostomus, maar de prinses met kind in het middelpunt en op de voorgrond afgebeeld. Maar anders dan naakt op de gravure, beeldt hij haar op het schilderij later af in halffiguur en rijk gekleed. Dat deed hij ook bij veel van zijn werken van Madonna's, vrouwelijke heiligen en portretten van adelijke dames.

Lucas Cranach der Ältere (1472-1553)
Die Büße des heiligen Chrysostomus (1509) (linkerafbeelding)
Kopergravure, 26 x 20 cm
Düsseldorf - Museum Kunstpalast

Die vom heiligen Chrysostomus misshandelte Prinzessin (1525-30) (rechterafbeelding)
Olieverf op beukenhout, overgedragen op doek en sparrehout, 61 x 38 cm
Eisenach - Wartburg-Stiftung