Koning Saul had last van 'een boze geest' en vond troost in het harpspel van de jonge David (1 Samuël 16,14-23).
Verschijnselen als aanvallen van depressiviteit en waanzin worden in bijbelse verhalen gewoonlijk toegeschreven aan een boze geest die door God wordt gezonden met een bepaalde bedoeling.
Toen David na verloop van tijd succesvol werd in de strijd tegen de Filistijnen en de reus Goliat had verslagen, werd Saul jaloers met de volgende aanslagen als luguber gevolg.
De volgende dag werd Saul opnieuw overmand door een kwade geest van God. Hij liep als een razende door het huis, met zijn speer in de hand, terwijl David zoals gewoonlijk op de lier tokkelde. ‘Ik spies die jongen aan de muur!’ riep Saul uit. Hij wierp zijn speer, maar David kon hem tot tweemaal toe ontwijken. (1 Samuël 18,10-11)
Een hoofdstuk later in het verhaal mislukt een identieke aanslag door Saul wederom.
En weer werd Saul gekweld door een kwade geest van de HEER. Hij zat thuis, zijn speer in de hand, terwijl David muziek voor hem maakte. Weer probeerde hij David met zijn speer aan de muur te spiesen, maar weer kon David hem ontwijken en boorde de speer zich in de muur. David vluchtte weg en zocht nog diezelfde nacht een veilig heenkomen. (1 Samuël 19,9-10)
Aangrijpend heeft Rembrandt de twee bijbelse figuren Saul en David in een tijdsbestek van minimaal 15 jaar twee keer weergegeven.
Koning Saul draagt een kleurrijke tulband en houdt een lans vast.
Aan de andere zijde zit de veel jongere David die op een harp speelt.
De meeste kunstenaars kozen ervoor de aanslag uit te beelden met de woedende Saul die zijn lans in de aanslag heeft of al reeds in de muur heeft geworpen.
Rembrandt kiest voor het uitbeelden van het moment vlak voor de tweede aanslag.
In de eerste kleine versie zien we een kwaad kijkende Saul die met zijn vuist zijn speer vasthoudt.
Zijn ogen kijken scherp naar de nietsvermoedende musicus David.
Zo laat Rembrandt zien dat de schijnbaar vredige scène in een geweldsuitbarsting zal omslaan.
In de tweede grotere versie koos hij ervoor de figuren van Saul en David te spiegelen en zien we Saul als een bedroefde koning die zijn tranen afdroogt aan een gordijn.
De lans ligt slapjes in zijn hand en niets wijst erop dat hij deze dadelijk naar David gaat gooien.
Benadrukt Rembrandt hier meer de persoonlijke tragedie van Saul of suggereert hij dat Saul slechts krokodillentranen huilt om David onverhoeds te kunnen aanvallen?
Problemen rond de grote versie
Het grote schilderij dook voor het eerst op in 1830 op een veiling in Parijs.
Het bleef toen jaren in de handel totdat het door Mauritshuisdirecteur Abraham Bredius in 1898 werd aangekocht.
Voor hem bestond er geen twijfel dat het hier om een van de belangrijkste schilderijen van Rembrandt ging.
Na zijn dood in 1946, liet hij het schilderij na aan het Mauritshuis.
Het werd beschouwd als een van de mooiste werken van Rembrandt en was een favoriet van de bezoekers.
In de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw werd het oeuvre van Rembrandt opnieuw bekeken.
Horst Gerson, Rembrandtspecialist en een autoriteit in zijn tijd, schreef veel schilderijen van Rembrandt af, waaronder ook dit werk.
Sindsdien liepen de meningen over de toeschrijving sterk uiteen: is het van Rembrandt, van een leerling of misschien wel van beiden?
Om uit deze impasse te komen besloot het Mauritshuis in 2007 het schilderij opnieuw te onderzoeken en restaureren.
Ooit zijn de figuren van Saul en David van elkaar losgesneden en weer aan elkaar gezet, waarbij een groot stuk doek is toegevoegd boven het hoofd van David.
Het gebied tussen de figuren is erg versleten, wat erop kan wijzen dat daar iets ontbreekt in de compositie.
Er zijn aanwijzingen dat oorspronkelijk op het schilderij nog een derde figuur stond, glurend vanachter het gordijn.
Zeker is dat het schilderij is gemaakt in Rembrandts atelier.
Na een zorgvuldige en geleidelijke verwijdering van de donkere en matte vernislaag en de overschilderingen kwam een lappendeken aan stukjes doek tevoorschijn.
Duidelijk werd dat het schilderij in twee fasen is geschilderd.
De eerste fase dateert het Mauritshuis als geschilderd in de beginjaren 1650.
Het grote formaat en de kleurrijke en gevoelvolle modellering van sommige aspecten van het schilderij komen goed overeen met andere werken van Rembrandt uit die periode wat betreft grondering en verfopbouw.
In 2013 stelde Ernst van de Wetering dat beide fases van het schilderij helemaal door Rembrandt zijn uitgevoerd, omstreeks 1646 en rond 1652.
Rembrandt van Rijn (1606-1669)
Koning Saul en David
Olieverf op eikenhouten paneel, 62 x 50 cm (1630-31) (afbeelding links)
Frankfurt am Main - Städel museum
Olieverf op doek, 131 x 164 cm (±1658) (afbeelding rechts)
Den Haag - Mauritshuis
