HEILIGEN PER MAAND
|
|
Begrip heiligVoor de eerste christenen was 'heilig' een ander woord voor 'goddelijk'.In de eerste plaats is God heilig, maar in afgeleide zin werd heilig ook een ander woord voor 'godgewijd'. Een kerk was bijvoorbeeld een heilige plaats en ook voorwerpen als vaten en oliën konden als heilig worden beschouwd. Al vroeg kwam binnen het christendom de idee naar voren dat een heilige iemand is die er op uitmuntende én voorbeeldige wijze in is geslaagd Christus na te volgen, de zogenaamde imitatio Christi. Naast degenen uit de directe omgeving van Jezus, zoals zijn moeder Maria en de twaalf apostelen, golden in de begintijd van het christendom vooral martelaren als heilig, omdat zij bereid waren voor hun geloof te sterven. Later werd dit legertje martelaren op grote schaal aangevuld met pausen, bisschoppen, monniken, nonnen, kerkleraren en vorsten en vorstinnen, vaak als automatisme of gebaseerd op legendarische gronden. |
||||
Procedure heiligverklaringWie bepaalt of een persoon heilig is?Er sterft iemand die binnen de eigen kring een zekere faam geniet die zich verder verspreidt tot bijvoorbeeld een bisschop hem of haar als heilig kenmerkt. De heilige werd bijgeschreven in een (feest)kalender of in een ander liturgisch boek, zodat zijn naam niet vergeten zou worden. Omdat aan de bisschop van Rome op een bepaald ogenblik het hoogste gezag werd toegekend, werd hij de man die als 'paus' bepaalde welke van deze talloze streekgebonden heiligen in aanmerking kwamen als heiligen die door de hele kerk vereerd mochten worden. Het mag dan ook geen verwondering opwekken dat er onder de heiligen vele pausen zijn te vinden. Tegenwoordig begint het proces van heiligverklaring in het bisdom waar iemand jaren na zijn dood van het gelovige volk aandacht krijgt en vereerd wordt. Je zou dit begin misschien het enige democratische proces binnen de kerk kunnen noemen. Het bisdom stelt vervolgens een onderzoek in, waarbij een actor causae optreedt en een postulator die materiaal verzamelen om de heiligverklaring te ondersteunen. De advocatus diaboli was de functionaris die tegenargumenten moest verzamelen, maar deze 'advocaat van de duivel' is in 1982 afgeschaft. Er treden vervolgens vier stadia binnen de gang naar heiligheid:
Meestal betreft het dan martelaren die dan vervolgens worden benoemd met de plaatsnaam waar ze gemarteld zijn, bijvoorbeeld de Martelaren van Gorkum. |
||||
Calendarium RomanumHet Calendarium Romanum, het liturgische jaar van de Romeinse ritus, geeft een lijst van naamdagen, onderverdeeld per maand.Het onderscheidt vier soorten heiligenvieringen:
Kloosterorden en congregaties kunnen de feesten van heiligen en zaligen uit hun geledingen op soortgelijke wijze met hogere rang vieren. Vaak wordt bij een heilige de dies natalis, 'geboortedag' als gedenkdag bepaald, waarmee altijd de sterfdag als 'hemelse geboortedag' is bedoeld. Alleen van Jezus, Maria en Johannes de Doper wordt ook de aardse geboortedag gevierd. Sommige belangrijke heiligen hebben meer dan één herdenkdag op de kalender. Vaak betreft een tweede herdenkdag de translatie, de overbrenging van zijn relieken naar een andere plaats. Een heiligverklaring van een nieuwe heilige kan leiden tot verschuivingen op de heiligenkalender. De encycliek Mysterii Paschalis is op 14 februari 1969 motu proprio, 'uit eigen beweging' door paus Paulus VI uitgegeven. Hij hervormde het Calendarium Romanumen herzag de liturgische vieringen van Jezus Christus en de heiligen. Hierbij werden ook 188 heiligen van de lijst afgevoerd, meestal omdat over hun leven en werken uitsluitend mythen en legenden bestonden, hetgeen overigens niet inhield dat hun verering werd verboden. Sommige gedenkdagen werden toen ook verplaatst, bijvoorbeeld om beter overeen te komen met de sterfdag van een heilige, of om hoogfeesten niet op dezelfde dag te laten plaatsvinden. Alle heiligen samen worden liturgisch gevierd op Allerheiligen (1 november). |
||||
VereringVanouds zijn heiligen voorwerp van verering, lokaal of in de hele kerk, geweest en onderscheidt men drie vormen:
|
||||
Relieken
Relieken of relikwieën zijn stoffelijke resten van heiligen die met eerbied bewaard worden en met een of andere verering worden omgeven. De kerk wijst zo'n verering niet principieel af. De concrete vorm van verering is sterk onderworpen aan de smaak van de tijd. Niet elke vorm ervan zal mensen aanspreken. Paradoxaal genoeg staat reliekverering in tegenspraak met het geloof in een lichamelijke opstanding op het einde der tijden.
Nadat keizer Constantijn in 313 het Edict van Milaan had uitvervaardigd dat het christendom vrijheid van godsdienst toestond, gingen christenen in het Romeinse Rijk over tot het bouwen van kerken, vaak ter ere van martelaren. Deze slachtoffers van het geloof waren al begraven, maar men groef ze weer ijverig op om ze een prominente plaats te geven in zo'n nieuwgebouwde kerk. Oude grafvelden werden afgespeurd naar relieken en het hoeft geen betoog te constateren dat deze uiteraard ook volop werden gevonden. In de middeleeuwen was men op zoek naar steun en bescherming van heiligen en men had daarbij voorwerpen van verering nodig, een bot, een stukje kleding, noem maar op. Niet ongebruikelijk was dat er rondom zo'n relikwie een fraaie legende ontstond. Tegenwoordig komt het sporadisch voor dat een relikwie wetenschappelijk wordt getest op 'echtheid', wat betekent dat via koolstofdatering wordt gekeken of de tijd overeenkomt met de tijd waarin de heilige zou hebben geleefd. Gewoonlijk is dat niet het geval en het Vaticaan is dan ook geen groot voorstander van dergelijke onderzoeken. Heiligenverering werd bovendien gestimuleerd door afbeeldingen. Menige bedevaartplaatsen van Maria worden tegenwoordig bezocht vanwege de faam van een miraculeus beeld, zoals bijvoorbeeld Maria Sterre der Zee. |
||||
MerkeldagenVeel heiligendagen zijn tevens merkeldagen, of lotdagen.Dat zijn dagen die in het volksgeloof bijzonder belangrijk zijn, bijvoorbeeld voor het levenslot van de mens, voor het gedijen van het vee en de gewassen, voor het weer. Hierbij zijn inbegrepen allerlei kerkelijke en seculiere feestdagen, verjaardagen, naamdagen en bijzondere gebeurtenissen binnen de familie. Bij merkeldagen horen weerspreuken die vaak ook de heilige vermelden die volgens het calendarium zijn of haar naamdag heeft op de betreffende dag. Deze weerspreuken zijn echter bijna volledig in onbruik geraakt. |
||||
LiteratuurLiteratuur over heiligen bestaande uit vroegchristelijke martelaarsakten, passies en stichtelijke legenden is schier onuitputtelijk. Hieronder een selectie van werken die op deze website geciteerd worden:
|
||||
VoorsprekerAlle heiligen hebben als belangrijkste functie dat zij voorspreker zijn: aan de heilige wordt gevraagd om vóórdat een gebed God bereikt dit te versterken. De meeste heiligen hebben daarbij een 'specialisme'. Inmiddels kent het rooms-katholicisme een waar pantheon gevuld met heiligen die vanwege die bemiddelende rol bij God een soort halfgoden zijn en de moeite waard om op hun specifieke gebied te benaderen. Zij kunnen op dat specifieke terrein worden aangesproken vooral als deze gedaan worden bij het graf, bij een reliek van de heilige, bij een plek die op een of andere manier met de heilige is verbonden of 'gewoon' bij een beeld van de heilige, al dan niet begeleid door het opsteken van een kaarsje. Van alle heiligen is Maria zonder enige twijfel de enige die God zelf danig lijkt te bedreigen als het gaat om het populairste doelwit van gebeden. Aan haar plaats in de religieuze kunst wordt op deze website uitgebreid aandacht besteed. |
||||
DecentralisatieMomenteel heeft de kerk de heiligenverering deels gedecentraliseerd doordat bisschoppen voor hun eigen bisdom en zelfs pastoors voor hun eigen parochie mogen bepalen welke personen hiervoor in aanmerking komen.Dat is ook de reden dat lijstjes van de diverse groeperingen zo kunnen verschillen van elkaar. Maar nog steeds geldt dat de heiligenlijst zeer dun is bezaaid met leken. |
||||
CanonisatieportrettenIn de 16e en 17e eeuw ontstond het gebruik van de canonisatieritus die plaatsvond in de Sint Pieter in Rome onder een levensgrote afbeelding van de nieuwe heilige.Een kunstenaar kreeg dan opdracht van het Vaticaan een portret van de heilige te schilderen. Tegenwoordig worden er vaak meerdere personen in één viering gecanoniseerd en worden een aantal dagen voor de plechtigheid aan de façade van de Sint Pieter enorme portretten van de heilig te verklaren personen gehangen. Van al deze canonisatieportretten is de kunsthistorische waarde vaak gering. |
||||
GroeperingenVaak zijn de heiligen gegroepeerd. Zo kennen wij:
|
||||
AnorexiaIn de middeleeuwen beschouwde men streng vasten als een groot religieus goed, maar waarin iemand daarin te ver ging, kwam onmiddellijk de vraag op of dit het werk was van de duivel of van God.De historicus Rudolph M. Bell behandelt in zijn boek Holy Anorexia (Chicago 1985) 261 vrouwelijke heiligen en zaligen in Toscane en Umbrië van de 13e tot de 19e eeuw. Allemaal vrouwen die leden aan anorexia religiosa of sancta anorexia, je hartstochtelijk overgeven (ook letterlijk) aan versterving door zo weinig mogelijk te eten. Je kunt het zien als de religieuze variant van wat wij tegenwoordig 'anorexia nervosa' noemen: de onwil en onmogelijkheid om voedsel tot je te nemen. Door deze intens beleefde ascese, boetedoening en meditatie raakten deze vrouwen vaak in een visionaire toestand. Als je teveel vast, ga je hallucineren. Voorbeelden op deze website: |
||||
PatronatenHeiligen hebben in het leven van de gelovigen twee functies: als voorbeeld en als hulp. Men spreekt bij hulp over het 'aanroepen' van de heilige, hetgeen vaak verkeerd wordt begrepen als 'aanbidden'. In de loop van de tijden zijn er verschillende vormen van patronaten gegroeid.
|
||||
AttributenOmdat er vóór de uitvinding van de fotografie in de regel geen historisch betrouwbare afbeeldingen van de heiligen zijn, kunnen zij daarop worden herkend aan een attribuut. Ze dragen bijvoorbeeld een in de iconografie gebruikelijk kostuum, hoofddeksel, martelwerktuig of gebruiksvoorwerp, dat iets te maken heeft met de status, bezigheden, speciale verrichtingen, wonderen of het levenseinde van de heilige. Soms is de heilige ook te herkennen aan een specifiek gebaar. Vaak is een combinatie van attributen nodig omdat meerdere heiligen hetzelfde attribuut bij zich kunnen hebben.Vanaf de 4e eeuw hebben heiligen bovendien vaak een nimbus (Latijn voor 'wolk'), een stralenkrans, rond of achter hun hoofd (aureool) of om het hele lichaam (gloriool). Een gouden achtergrond op de afbeelding van een heilige kan ook de functie van een nimbus vervangen. De vorm van de nimbus wisselde met artistieke inzichten en technische mogelijkheden, maar werd ook gebruikt om onderscheid tussen heiligen aan te brengen:
|
||||
Nederlandse heiligenOp een totaal van ruim 10.000 dienaren Gods (DG), zaligen (ZA) en heiligen vervullen Nederlanders een bescheiden rol. Hieronder een selectie met hun liturgische feestdag.
|