SANO DI PIETRO

Bernardinus van Siena

Verzoening

Bernardinus van Siena, een zeer populaire franciscaanse volksprediker, werd in 1380 als telg uit de Sienese familie der Albizzeschi te Massa Marittima geboren.
Wees geworden werd hij vanaf zijn zesde jaar in Siena opgevoed waar hij theologie en rechten studeerde.
In 1402 sloot hij zich aan bij de observanten, een strenge tak van de franciscanen. Hij behoort nu tot de vier 'Grote Observanten'.
Twee jaar later werd hij tot priester gewijd en vanaf 1438 zette hij zich als 'vicarius generalis' van de orde in voor die observantie in Italie en voor de bevordering van de studie in zijn orde.
Hij begeleidde in 1433 de Duitse keizer Sigismund voor de keizerskroning naar Rome en spande zich op het concilie van Florence (1439) in voor de hereniging van de westerse Kerk met de Grieken.
Onder meer om twistende partijen in Noord- en Midden- Italie met elkaar te verzoenen had hij de gewoonte aan het eind van zijn druk bezochte preken zijn toehoorders een houten tableau of schild voor te houden waarin met bladgoud de Griekse afkorting IHS van Jezus' naam gegraveerd stond, in de hoop dat haatoproepende partijtekens daarmee zouden verdwijnen (zie onder).
Zowel Martinus V (paus van 1417-1431) als Eugenius IV (paus van 1431-1447) werden door hun kardinalen gevraagd om Bernardinus te veroordelen wegens bijgeloof.
Hij werd echter welwillend beoordeeld en kreeg goedkeuring om het tableau tot verzoening te blijven gebruiken.
Driemaal sloeg Bernardinus een aangeboden bisschopszetel af: in Siena, Ferrara en Urbino.
Hij stierf in 1444 te Aquila (hertogdom Spoleto) en van zijn gezicht werd een dodenmasker vervaardigd dat aldaar wordt bewaard. Zes jaar later werd hij al heiligverklaard.
Siena ontving zijn weinige bezittingen: een paar boeken, zijn bril en zijn ezeltje. Het verhaal wil dat dit ezeltje er spoedig erbarmelijk uitzag, omdat de op relieken beluste bevolking het dier had kaalgeplukt.

Spoedig na Bernardinus' dood en zeker na zijn canonisatie in 1450 ontstonden talrijke legendarische hagiografieën en preken over deze 'heraut van de heilige naam Jezus', gevuld met aan hem toegeschreven, maar voor meerdere heiligen stereotiepe en verre van originele wonderdaden.
Het attribuut van deze zeer vereerde franciscaan, die gewoonlijk in het wollen ordekleed wordt afgebeeld, is het tableau, rond of vierkant, met het monogram IHS (zie onder) met een kruisje boven de H en omgeven door twaalf zonnestralen. Door Bernardinus' toedoen werd in veel Italiaanse steden dit teken met kolossale letters op de buitenmuren van de gemeentehuizen geschilderd (zie afbeelding Palazzo Publico in Siena).

Ook met andere attributen wordt Bernardinus afgebeeld: aan zijn voeten liggen, als tekenen van het tot driemaal toe geweigerde bisschopsambt, drie door hem versmade mijters of een kromstaf. Soms inspireert hem een duif of heeft hij een model van de stad Siena in de hand.
Bernardinus is de patroon van adverteerders en wolwevers (habijt) en beschermt tegen bloedingen, borstkwalen, longziekten en heesheid.
Dit laatste vanwege een 'origineel' wonder: door heesheid niet in staat zijn eerste preek af te steken, riep Bernardinus Maria's hulp in, waarna een gloeiende brok in zijn keel een gezwel wegbrandde.
Zijn kerkelijke feestdag is op 20 mei.

IHS

In de oudheid werd het monogram XP gebruikt voor de eerste twee Griekse letters van Christos. Vanaf de middeleeuwen kwam het monogram IHS op, dat geregeld gebruikt wordt op kerkgevels, biechtstoelen, bidprentjes, kazuifels en altaardwalen. Het monogram, ook geschreven als IHC, is de weergave van de eerste drie hoofdletters van de naam Jezus in het Grieks (iota, èta, sigma: IHSOUS). Het is een verlatinisering naar analogie van de Hebreeuwse schrijfwijze voor de Godsnaam JHWH.
Ignatius van Loyola en de jezuïeten maakten er later hun zegelmerk van.

Omdat niet iedereen besefte dat het oorspronkelijk Griekse letters zijn, bleek het monogram raadselachtig geworden. Dit werd de aanleiding voor het bedenken van andere verklaringen waarbij het monogram een afkorting werd voor een Latijnse zinsnede. De meest gangbare varianten hiervan zijn:

Iesus Hominum Salvator, Jezus de redder der mensen
In Hoc Signo, In dit teken (zult gij overwinnen), als verwijzing naar de legendarische droom van keizer Constantijn.
Iesum Habemus Socium, Wij hebben Jezus als metgezel, door de jezuïeten bedacht
Iesu Humilitas Societas, De geringe sociëteit van Jezus, ook een jezuïetenbedenksel
Iesuitae Habent Satis, De jezuïeten hebben genoeg, spottend bedoeld
Iesuitae Hominum Seductores, De jezuïeten (zijn) verleiders van mensen, eveneens spottend

Piazza di Campo in Siena

Vanaf 15 augustus 1427 hield Bernardinus op verzoek van het bestuur van Siena gedurende 45 dagen elke dag een preek voor het volk. Boetepredikers konden aan het eind van de middeleeuwen evenveel volk op de been brengen als circusattracties of wondergenezers. Gelovigen hingen aan hun lippen als hel en verdoemenis werden uitgesproken. Er werd besloten dat Bernardinus op de Piazza del Campo zou prediken, zodat iedereen naar hem kon luisteren.
Op het hier afgebeelde schilderij van Sano di Pietro is de setting te zien waarin die preken plaatsvonden.
Een altaar voor de Mis was opgericht tussen de vensters van het stadhuis en er was een preekstoel gebouwd op vier houten poten.
We zien ook dat Bernardinus op de preekstoel het vierkante IHS tableau in zijn handen vasthoudt.
Naast de preekstoel stond een tribune voor het gemeentebestuur.
De vrouwen en mannen waren gescheiden door een scherm.
Bernardinus begon bij zonsopgang de mis te lezen, terwijl het plein zich vulde en aan het eind van de mis begon de prediking onmiddellijk, die rond zeven uur eindigde, op het moment dat de winkels opengingen en het plein gevuld was met mensen die naar de markt gingen.
De 45 preken zijn in het Latijn bewaard gebleven, maar werden in de volkstaal gehouden.
Zijn liefde voor zijn stad Siena en voor het Sienese volk bracht Bernardinus ertoe om elk aspect van het leven, openbaar en privé, te behandelen.
Volgens een legende bezocht een eenvoudige arbeider alle 45 dagen het Piazza del Campo en schreef hij alle preken op in wastabletten.

Sano di Pietro (Ansano di Pietro di Mencio) (1405-1481)
Predica di San Bernardino da Siena in Piazza del Campo (±1445)
Tempera op paneel, 162 x 102 cm
Siena - Museo dell'Opere del Duomo