JAN STEEN

Amnon en Tamar

Tragiek

Het onderwerp van dit schilderij van Jan Steen is lange tijd niet herkend.
In de jaren dertig van de vorige eeuw stond het bijvoorbeeld te boek als Afscheid van geliefden.
Maar afgebeeld is een tragische geschiedenis uit het Eerste Testament.
De man in bed is Amnon, de oudste zoon van koning David.
Hij was verliefd op zijn halfzus Tamar en ziek van verlangen naar haar ging hij op aanraden van een neef in bed liggen en deed alsof hij werkelijk ziek was.
Aan zijn vader David vroeg hij of Tamar voor hem twee koeken kon bakken.
In zijn bijzijn bakte Tamar daarop de koeken, maar Amnon weigerde ze op te eten en stuurde alle aanwezigen weg.
Toen Tamar daarop de koeken aan de 'zieke' Amnon op zijn verzoek eigenhandig moest overhandigen, verkrachtte hij haar.
Na deze daad sloeg zijn liefde onmiddellijk om in haat en liet hij haar wegsturen.
In grote rouw trok Tamar in bij haar broer Absalom die twee jaar later wraak nam op Amnon: tijdens een feestmaal wachtte hij tot de wijn bij Amnon naar het hoofd was gestegen en liet hem toen door zijn dienaren vermoorden.
^{(2 Samuël hoofdstuk 13)}

Lotto-tapijt

Jan Steen verbeeldt het moment waarop Amnons liefde in haat verandert.
Amnon maakt een afwijzend handgebaar en duwt met zijn rechtervoet in een - anatomisch gezien - nogal vreemde draaiing zijn halfzus weg.
Tamar wordt door een dienaar weggeleid.
Het glanzende vaatwerk en de geschilde citroen op het krukje - met een gevleugeld Amor-hoofdje - naast het bed verwijzen mogelijk naar het voedsel dat Tamar aan haar halfbroer bracht.
De rozenblaadjes op de voorgrond zouden kunnen verwijzen naar het verlies van Tamars maagdelijkheid maar kunnen ook verband houden met lust en verleiding in slaapkamers.
Temidden van de warme rode en bruine tinten vallen Amnons bovenlijf met witte hemd en het witte laken bijzonder op.
Zijn onderlichaam wordt bedekt door een kleed dat wel eens Lotto-tapijt wordt genoemd.
Zo'n Turks tapijt is handgeknoopt met een patroon, voornamelijk geproduceerd in de 16e en 17e eeuw en in verschillende delen van Europa gekopieerd.
De naam Lotto-tapijt verwijst naar de opname van tapijten met dit patroon in schilderijen van Lorenzo Lotto.

Veelkleurig gewaad

Tamar droeg een veelkleurig gewaad, zoals de jonge, huwbare koningsdochters dat als overkleed droegen. Toen Amnons bediende haar op straat had gezet en de deur achter haar had vergrendeld, wierp ze stof over haar hoofd en scheurde ze haar veelkleurig kleed. Ze greep naar haar hoofd en liep jammerend naar huis.
^{(2 Samuël 13,18-19)}

Jan Steen schildert Tamar overeenkomstig de bijbeltekst in dit veelkleurige gewaad, waarvan hij als toegevoegd detail de oranje band om haar middel laat loshangen als verwijzing naar de verkrachting.
Is het opvallend scheefhangende rode hemelbaldakijn boven het bed ook een verwijzing hiernaar?

Glazen bol

Wat is de betekenis van de glazen bol - vaker door Steen geschilderd - aan het hemelbed?
In het naslagwerk Iconologia van Ceasare Ripa (±1560-±1622) - vermoedelijk vaak door kunstenaars geraadpleegd - gold een glazen bol als symbool van de kortstondigheid van het aardse leven en aardse verlangens.
De bol kan hier dan van toepassing zijn op Amnons begeerte en zijn latere dood door moord.

Huilen en lachen

Tamar kijkt huilend achterom waarbij haar smekende hand zich vrijwel in het midden van de compositie bevindt.
Contrasterend hierbij is de lachende bediende die zijn rol duidelijk met veel plezier uitvoert.
Hij is op dit schilderij van bijfiguur geworden tot een van de drie hoofdrolspelers.
Met zijn korte pofbroek, de maillot met splitten bij de knieën en de baret die vrolijk schuin op zijn hoofd staat, is hij gekleed als een soort komediespeler.
Hij kijkt in de richting van de toeschouwer en fungeert als de nar, de figuur die vaak commentaar geeft bij scènes over liefde en erotiek.
Wijst hij erop dat wat hier gebeurt weliswaar ongepast is, maar tegelijkertijd ook wel erg lachwekkend?
In 1634 schreef Jacob Cats in zijn leerdicht Klagende maeghden ende raet voor de selve een lang en treurig klaaglied van Tamar.
Tamar beklaagt zich daarin over Amnons valsheid die haar grootste schat, haar maagdelijkheid, verloor en door diens knecht een slimmen guyt die greep myn bonten rock bruut werd weggestuurd.

Schilderij achterwand

Op het schilderij op de achterwand is een landschap te zien met daarin de contouren van een man en een vrouw in gesprek met elkaar.
Gaat het hier om het vervolg van het verhaal?

Daar vroeg haar broer Absalom haar: 'Is Amnon je te na gekomen? Zwijg dan, zusje, hij is je broer; je doet er beter aan het te laten rusten.' Tamar bleef voortaan bij haar broer Absalom, van het leven afgesneden.
^{(2 Samuël 13,20)}

Jan Steen (1626-1679)
Amnon en Tamar (1668-70)
Olieverf op paneel, 67 x 83 cm
Keulen - Wallraf-Richartz Museum & Fondation Corboud