FRA BARTOLOMEO

Goddelijke Salvator

Koopman Salvador Billi

Vasari schrijft dat de faam van schilder Fra Bartolomeo (ook gescheven als Bartolommeo) was doorgedrongen tot een Florentijnse koopman.
Hij had ook zijn werken gezien en gaf hem de opdracht tot een groot altaarstuk.
Deze koopman heette Salvador Billi.
Vanwege diens roepnaam moest het onderwerp van het werk Cristo Salvatore worden.

Het motief Salvator Mundi

Salvator Mundi (Redder van de wereld) is een motief uit het christendom dat voortkomt uit de geloofsleer dat Christus door zijn kruisdood de wereld heeft gered van de erfzonde met Adam en Eva begonnen.
In de schilderkunst wordt dit motief vaak vertolkt door Christus af te beelden met in zijn linkerhand een bol die voorzien is van een kruis, en zijn rechterhand zegenend opgeheven.

De drie afbeeldingen

Fra Bartolomeo schilderde rond 1515 deze drie werken als ware het een triptiek bestemd voor de naar Billi genoemde kapel - feitelijk niet meer dan diepe nis met een altaar ervoor - in de kerk Santissima Annunziata (Maria Boodschap) in Florence (zie afbeelding).
Hij houdt min of meer vast aan de traditionele uitbeelding.
Christus houdt in zijn linkerhand ook een wereldbol met daarop een kruis, maar deze zijn nu bevestigd op een staf.
Met zijn rechterhand maakt hij het zegenende gebaar.

Evangelisten

De Salvator wordt geflankeerd door de vier evangelisten.
Hun gebruikelijke attributen ontbreken, maar Fra Bartolomeo heeft - nauwelijks leesbaar - hun afgekorte namen en functie (evangelist) op de rand van de verhoging geschreven.
Links: IOHS MAT EVANG (Johannes en voor hem Matteüs).
Rechts: MAR LUCAS EVANG (Marcus en daarachter Lucas).

Putti

Met hun rechterhand houden twee putti een - volgens Vasari - palla del mondo vast.
Maar deze 'wereldbal' lijkt meer op een convexe spiegel waarin we een duister ochtendlandschap zien, met aan de horizon een opkomende zon en daaronder in het midden een stad.
Met hun andere hand houden de putti samen een tablet vast met de afgekorte inscriptie SALVATOR MV(n)D(i).
Op de tablet staat weer een miskelk afgedekt met een pateen, voorwerpen die een rol spelen bij het altaar dat zich onder dit schilderij bevond.

Zijwanden

Op de zijwanden die haaks op de achterwand van deze niskapel staan, beeldde Fra Bartolomeo twee figuren uit het Eerste Testament uit, waardoor een soort halfgeopend triptiek werd gesuggereerd.
Volgens Vasari gaat het om due profeti molto lodati, twee veelgeprezen profeten.
Links lezen we op het voetstuk dat ESAIAS (Jesaja) hier is afgebeeld.
Rechts lezen we dat IOB (Job) hier zit.
Beide figuren hebben een bijbelboek dat hun naam draagt.
Jesaja en Job worden traditioneel verbonden met twee 'voorspellingen'.
Jesaja zou Jezus' geboorte hebben aangekondigd (boodschap, ook een link met de naam van de kerk) en Job zijn verrijzenis.

Jesaja

Jesaja wijst met zijn rechterhand naar het paneel op de achterwand, de Salvator Mundi dus.
De schrijftafel in zijn linkerhand vermeldt
ECCE DEVS SALVATOR MEVS,
een vrije weergave van de Latijnse vertaling van Jesaja 12,2:
God is mijn redding.

Job

De banderol die Job tussen zijn handen uitvouwt, onthult
IPSE ERIT SALVATOR MEVS,
eveneens vrij naar de Latijnse vertaling van Job 13,16:
Dat alleen zal uitlopen op mijn redding.

Michelangelo

Beiden vertonen veel overeenkomst met de profeten die Michelangelo schilderde in de Sixtijnse kapel.
Dat is niet verwonderlijk.
Fra Bartolomeo had horen spreken over de voortreffelijke werken van Michelangelo en Rafaël.
Met verlof van zijn prior woonde hij - vlak voor hij deze opdracht van Billi kreeg - enige tijd in Rome om hun werken te bestuderen.

Studietekeningen

Van deze grote opdracht zijn maar liefst negen studietekeningen bekend die de virtuoze techniek van Fra Bartolomeo laten zien.
Hij bereidde zijn kunstwerken grondig voor en liet niets aan het toeval over.
Het gekozen thema diende perfect te worden uitgebeeld.
Voor de figuren van Jesaja en Job borduurde hij voort op de geschilderde figuur van de zittende Marcus (zie afbeelding), gemaakt voor het San Marcoklooster in Florence.
Vasari schrijft hierover:

In een opwelling, om te laten zien dat hij grote figuren kon schilderen - want hij had horen zeggen dat zijn stijl nogal minutieus was -, vervaardigde hij, voor de wand met de deur naar het koor, een paneel met een vijf el metende figuur van de evangelist Marcus, voortreffelijk uitgevoerd naar een bijzonder goed ontwerp.

Kardinaal Carlo de'Medici

In 1631 verwierf kardinaal Carlo de'Medici alle drie panelen en plaatste ze in zijn huis aan de Piazza San Marco.
Prins Ferdinand nam het centrale paneel van de Salvator Mundi mee naar het Palazzo Pitti in 1697, waar het zich nog steeds bevindt in de Galleria Palatina.
Hij liet het oorspronkelijk getoogde paneel rechthoekig maken (zie het donkere gedeelte van de afbeelding).
Jesaja en Job verhuisden eerst naar het Uffizi en vervolgens naar de Galleria dell'Accademia, waardoor het trio niet meer als 'triptiek' is te zien.
In de Billikapel moet men het nu doen met drie toch ook respectabele kopieën die Carlo de'Medici liet maken door Domenico Pugliani (1589-1658).

Waardering

Vasari vindt dat Fra Bartolomeo dit werk con grande amore en con gran bontà heeft gemaakt.
Het geheel was gevat in een marmeren omlijsting die was bewerkt door Pietro Rosselli.
Zou koopman Salvador Billi zichzelf ook graag als goddelijke Salvator Mundi hebben gezien?

Fra Bartolomeo (1472-1517)
Salvator Mundi con i quattro evangelisti (circa 1515)
Olieverf op doek (oorspronkelijk paneel), 285 x 202 cm, ges. en gedat. l.o.: F BART OR PR 1516 (= Frater Bartolomeüs Ordo Predicatorum)
Florence - Palazzo Pitti (Galleria Palatina)

Isaia / Giobbe (1514-1516)
Olieverf op hout, 168 x 108 cm elk
Florence - Galleria dell'Accademia

Evangelista San Marco (1514-15)
Paneel overgebracht op doek, 352 x 212 cm
Florence - Palazzo Pitti (Galleria Palatina)