FERDINAND BOL
De engel verschijnt voor Elia
Het bijbelse verhaalAchab vertelde Izebel alles wat Elia had gedaan, ook dat hij alle profeten ter dood had gebracht. Toen liet Izebel Elia de volgende boodschap overbrengen: ‘De goden mogen met mij doen wat ze willen als u morgen om deze tijd niet hetzelfde lot ondergaat als zij.’ Elia werd bang en vluchtte om zijn leven te redden. Bij Berseba in Juda aangekomen liet hij zijn knecht achter en zelf trok hij één dagreis ver de woestijn in. Daar ging hij onder een bremstruik zitten, verlangend naar de dood, en zei: ‘Het is genoeg geweest, HEER. Neem mijn leven, want ik ben niet beter dan mijn voorouders.’ Hij viel onder de bremstruik in slaap, maar er kwam een engel, die hem aanraakte en zei: ‘Sta op en eet wat.’ Elia keek op en ontdekte naast zijn hoofd een brood, in gloeiende kooltjes gebakken, en een kruik water. Nadat hij had gegeten en gedronken ging hij weer onder de struik liggen. Maar de engel van de HEER kwam terug, raakte hem opnieuw aan en zei: ‘Sta op en eet wat, anders is de reis te zwaar voor je.’ Elia stond op, en toen hij had gegeten en gedronken liep hij, gesterkt door dit voedsel, veertig dagen en veertig nachten door de woestijn, tot hij bij de Horeb kwam, de berg van God. (1 Koningen 19,1-8) |
Interactie jong en oudDit schilderij van Ferdinand Bol was tot 2007 onbekend toen het op een veiling verscheen. Het werd uitgevoerd kort na zijn leertijd bij Rembrandt met een kleurenschema dat de compositie een grote eenheid geeft. Het moment uit het bijbelverhaal dat Bol uitbeeldt, is wanneer een engel naar Elia toekomt en zegt: "Sta op en eet wat." Of dat het eerste of tweede moment is, valt niet te zeggen want beide keren is er sprake van slapende Elia.De figuren doemen groot op in het beeldvlak. Elia, liggend onder een boom, ondersteunt zijn hoofd met zijn rechterhand en laat zijn linkerarm op de grond rusten. In zijn schoot zit het uiteinde van een riem om zijn middel gebonden, een motief dat vaak voorkomt in afbeeldingen van bijbelse figuren. Achter Elia hangt een kalebas, terwijl bladeren en bloemen de rechter voorgrond vullen. De naderende engel kijkt Elia met licht opgetrokken wenkbrauwen aan terwijl hij zich voorbereidt om de profeet wakker te maken met zijn opgeheven linkerhand en hem water te geven uit de fles die aan zijn rechterhand hangt. Licht dat op het gezicht en de handen van Elia valt, en op het haar van de engel, geeft plasticiteit aan hun vormen en verankert ze stevig in het donkere landschap om hen heen. Vergelijk de houding van deze engel met die van de engel op zijn schilderij Het offer van Gideon.  .
Bol kreeg zijn fascinatie voor taferelen uit het Eerste Testament die Gods geestelijke leiding benadrukten in de interacties van een jonge, goudharige engel in een wit, golvend gewaad met een bejaarde bebaarde oude bijbelse figuur van Rembrandt. In de vroege jaren 1640 maakte Bol andere schilderijen met een engel en een bijbelse figuur die qua compositie vergelijkbaar zijn met een vrije en zelfverzekerde penseelvoering. |
Schets
Een schets van Elia werd eerder toegeschreven aan Rembrandt, maar Elia's houding en kleding komen overeen met die op het schilderij van Bol. Linksonder op de tekening bevindt zich een gedeeltelijke linkerhand die van de engel zou kunnen zijn, ook al verschijnt hij op Bols schilderij in een andere positie. Van Rembrandts leerlingen werd lange tijd verwacht dat ze in de stijl van de meester zouden werken.
Samuel van Hoogstraten (1627-1678), die bij Rembrandt had gestudeerd, publiceerde een succesvol boek onder de titel Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst, anders de zichtbaere werelt, waar in het derde deel te lezen valt: Gy Leerlingen hierentegen, zult niet alleen uwe Meesters gehoorzaemen, maer hen ook in't onderwijzen gelooven. Die uit den mont van zijn Meester wat leeren wil (zeyt H. Nollius) moet dat zelve naekomen, zonder eenige onderzoekinge, zoo lange tot dat hy het geenige datter geleert is, wel en te recht verstaet. Veele, vervolgt hy, hebben de maniere, dat zoo haest zy wat van haer Meester gehoort hebben, dat zelve strax haer oordeel onderwerpen, en van de waerheit, eer zy't recht begrijpen, willen vonnissen; schoon hun begrip en oordeel noch ongeoeffent is. Zeeker de Schilderkonst bestaet in wel te doen, en niet in wel te zeggen. Daerom zoude ik den leerlingen liever, als Pythagoras zijn Discipelen dede, een vijfjaerich stilzwijgen opleggen, en een striktelijke gehoorzaemheid aenbevelen, niet om dat zy onkundich in de konst zouden blijven, maer op dat zy eerst te degen het gene hen aenbevolen is, zouden leeren in't werk stellen. De leerlingen, zeyt Verulamius, zijn haere Meesters een tijd lang geloove schuldich, en moeten haer oordeel opschorten, tot dat zy de geheele konsten wech hebben, en die tijt gekomen zijnde, zoo zijn zy gansch vry. |
Joods rolmodelElia wordt vaak gezien als een voorafbeelding van Christus, wat misschien verklaart waarom dit onderwerp Nederlandse opdrachtgevers aansprak. Wie deze opdrachtgevers precies geweest zijn, is een intrigerende vraag, aangezien er in de zeventiende eeuw praktisch geen verschil was in de manier waarop de verschillende religieuze denominaties aankeken tegen de iconografie van verschillende bijbelse thema's. Behalve portretopdrachten en werken in opdracht van de overheid, zoals die voor het Amsterdamse stadhuis, is er weinig bekend over de opdrachtgevers van bijbelse taferelen.Het thema van Elia, vanwege zijn profetieën en zijn rol als voorbode van de Messias, was van bijzonder belang in het jodendom. Elia werd beschouwd als de beschermer van het onderdrukte en vervolgde volk van Israël. Ook uit inventarisaties van kunst in de collecties van joodse burgers in de 17e-eeuw blijkt een voorkeur voor onderwerpen waar Elia onder valt. Uitvoerige informatie over dit werk is te vinden op The Leiden Collection. |
|
Ferdinand Bol (1616-1680)
De engel verschijnt voor Elia (±1642) Olieverf op doek, 163 x 178 cm The Leiden Collection Elia rust onder een boom (±1642) Pen en bruine inkt, 9 x 12 cm Parijs - Fondation Custodia, Frits Lugt collectie |