Paul Verheijen
Hoofdmenu Zoeken Aanvullingen E-mail Actueel Site info Bijbel Exposities Films Heiligen Steden Kunstenaars Boeken Exegese


Hoofdmenu Aanvullingen E-mail Site info Actueel

JHERONYMUS BOSCH

Christoffel

Weg van gevaren

Christoffel wordt door Jheronimus Bosch overeenkomstig de legende weergegeven als een enorme reus vanaf een hoog standpunt.
We kijken over Christoffel heen de verte in waar een rivier in een grote watervlakte uitmondt.
Zelf staat Christoffel ook in water dat hij makkelijk in een paar passen zou kunnen doorwaden.
Maar daar gaat het hier niet om.
De last op zijn schouders van het zegenende Christuskind - met een smalle gouden nimbus om zijn hoofdje en een kruisstaf in zijn linkerhandje - doet hem krommen en hij moet zich in evenwicht houden met de boomstam die als reisstaf dient.
Zijn gebogen houding roept direct herinneringen op aan de iconografie van een kruisdragende Christus.
Een concentrische schikking van wolkenflarden is vlak onder de bijgesneden bovenrand te zien.
Mogelijk was hier ook de zon afgebeeld.

Bosch behandelt Christoffel op een heel nieuwe manier, want in de voorstelling schilderde hij veel voor hem kenmerkende groteske details die onconventioneel zijn in verband met de legende.
Ze moeten betekenis geven aan de scène en hebben vaak een positieve en negatieve pendant.

Een grote vis hangt aan de stok waarmee Christoffel zich staande houdt.
De vis is dood, maar de stok is levend wat te zien is aan het uitbottende groen.
Het bloed van de vis druipt langs het hout naar beneden.
De vis staat hier symbool voor Christus die door zijn bloed de wereld heeft verlost.
De letters van Griekse woord voor vis, ICHTHUS, vormden een vroegchristelijke code en geloofsbelijdenis:
IESOUS CHRISTOS THEOU (H)UIOS SOTÈR, Jezus Christus Gods Zoon Redder.
Links achter Christoffel is een angstaanjagende vliegende vis geschilderd en de mast van een gezonken schip.
Iets verderop hangt een jager in een boom een beer op die hij met een kruisboog precies in het hart heeft getroffen.
De beer staat symbool voor een aantal ondeugden als wellust, woede en luiheid.
Bijgevolg staat de jager voor de christelijke strijder die dagelijks de duivel en vleselijke genoegens bestrijdt (rond 1500 een bekend thema).
Aan de overkant van de rivier vlucht een naakte man voor een monsterlijke draak, symbool van de duivel, die uit een kasteelruïne komt.
Verder weg woedt in het door bossen omgeven kerkdorp een grote brand.

In de middeleeuwen heerst dreiging, kwaad en dood, maar Christoffel laat dat alles letterlijk achter zich.

Drie kluizenaars

Christoffel gaat op weg naar de kluizenaar uit de legende.
Die staat in de opening van een grote zogenaamde spreeuwenkruik die horizontaal in een bijna bladerloze boom hangt.
Spreeuwenkruiken werden op deze manier opgehangen om de vogels te verleiden zich erin te nestelen, waardoor hun eieren geraapt konden worden voor consumptie.
Een ladder leidt naar een gat in de kruik dat als ingang dient.
De lantaarn van de eremiet bungelt aan een tak.
Vlak boven de kruik zien we een geplukte en aan een spies geregen kip.
De positieve pendant hiervan is de haan die waakzaam staat aan de voet van de boom.
Daar weer boven strekt zich een strodak uit met een duiventil.
Deze elementen duiden mogelijk op weer een ander ondeugd, de vraatzucht, waardoor de kluizenaar is omgeven, maar waarin hij zelf niet is verstrikt.

In de buurt van de boom met de 'behuizing' van de kluizenaar zijn nog twee andere door Bosch bedachte eremieten afgebeeld.

Helemaal bovenaan zit een op zijn monnikskap na naakte kluizenaar in de top van een dunne, kale, onder zijn gewicht doorbuigende tak, waar hij met een bijenkorf in de weer is.
Heeft dit verband met de opgehangen beer, een dier bekend om zijn honingsnoeperij?

Een derde heremiet met een wit schort staat vlak voor Christoffel aan de oever van het water.
Hij lijkt in gedachten of meditatie verzonken te zijn en staart naar het water met geheven rechterarm en een kruik dragend in zijn linker.
Verder naar rechts drinkt een wit hondje uit het water en daarnaast staat een (steiger?)paal die met een dwarsverbinding een kruis vormt.
(Water)kruik en drinken kunnen verwijzen naar de geest van Christus als levend water (Johannes 7,37-39).
Jheronimus Bosch (circa 1450 - 1516)
Christoffel (1490-1500)
Olieverf op eiken, 114 x 72 cm (bovenaan ongeveer 6 cm afgesneden)
Rotterdam - Boijmans Van Beuningen
2016 Paul Verheijen / Nijmegen