De beproeving van Antonius Abt door duivels was een geliefd thema in de kunst.
De demonen zie je meestal letterlijk in het werk van vroegere schilders, waar monsterachtige wezens de gekweld neerzittende Antonius aanvallen.
Modernere schilders zoals Dali verbeelden die demonen niet meer als aanvechtingen die van buiten komen, maar eerder als iets dat aan de geest zelf ontspruit.
Dat ontlenen ze aan Freud, evenals de aard van die aanvechtingen, zijnde seksuele verleidingen.
Het karakter van de heilige wordt door die strijd met zichzelf en zijn eigen aandriften veel dubbelzinniger.
Antonius staat hier links vooraan, gespierd en naakt.
In zijn rechterhand houdt hij een kruis, om de bekoring te bezweren, met de andere hand steunt hij op een rotsblok, symbool van 'rotsvast' geloof.
De bekoring is het reusachtige paard dat hoog en dreigend boven Sint Antonius steigert als symbool van kracht en voor wellust.
.
Het paard lijkt hem te verpletteren als het neerkomt, en gezien de dunne instabiele achterbenen verwacht je dat het ieder moment zal gebeuren.
Die dreiging wordt versterkt door het woest gedraaide hoofd en de ontblote tanden.
Het paard lijkt behoorlijk gestresst - door het zien van het kruis? - een indruk die versterkt wordt door de onwerkelijke, uitzinnig lange achterbenen van het dier.
De druipende hoeven van het paard zien er smerig uit, waarschijnlijk is het verse stront.
Dali begon daarmee in 1929 op Het duistere spel waarop een figuur staat die besmeurd is met excrementen.
Dat schilderij veroorzaakte een schandaal en wekte zelfs geschokte reacties onder surrealisten.
Dali schrijft in Dagboek van een genie (1964) dat hun geschoktheid hem verbaasde.
Ik stuitte hier weer op dezelfde verboden als bij mijn familie. Het bloed vonden ze goed. Ik mocht er een beetje schijt aan toevoegen. Maar schijt alléén, dat kon niet. De afbeelding van het geslachtsdeel stond men toe, maar geen anale fantasieën. Elke anus werd met wantrouwen bekeken! De lesbiennes bevielen hen best, maar de pedofielen niet. Ze wilden geen anus! Sluw zette ik ze in grote hoeveelheden in vermomming voor, en het liefst machiavellistische anussen. Wanneer ik een surrealistisch object maakte waarin zo’n fantasie niet voorkwam, was de symbolische functie van het hele object niets anders dan de anus.
Olifanten
Achter het paard lopen vijf olifanten die net zulke vreemde hoge poten hebben als het paard.
De bekoring van de eerste olifant is de kelk op zijn rug, waarin een naakte vrouw staat die door haar houding het erotische karakter van de compositie benadrukt.
Daarachter zie je twee olifanten op spinnenpoten.
De eerste draagt een vreemd soort piramide, de tweede iets als een kathedraal.
In de kathedraal is de naakte torso van een vrouw te zien is.
De kathedraal straalt tevens wereldse uitbundigheid uit door de twee naar boven reikende personen op het dak.
In het bouwwerk dat zich daar rechtsboven, half verscholen achter wolken in de lucht bevindt, heeft Dali mogelijk het klooster van El Escorial uitgebeeld, een abdij bij Madrid die in opdracht van Philip II vanaf 1563 werd gebouwd.
Dat klooster-paleis belichaamt daardoor een combinatie van kerkelijke en wereldse machten.
Dat het hier om seksuele prikkelingen gaat, kun je verder nog afleiden uit de laatste olifant op de achtergrond die een fallische vorm op zijn rug draagt.
Verder kunnen de dieren met hun lange poten, die hen bijna gewichtloos maken, symbool staan voor seksuele opwinding.
Freud
In dit schilderij speelt Dali met het gegeven van de freudiaanse psychologie.
Sigmund Freud vocht het destijds toonaangevende idee aan dat de mens een redelijk dier is en onze geest eenduidig, helder en autonoom is.
Freud beschreef onze psyche als een verdeeld huis, waarin belangrijke kamers - waarvan we ons soms niet bewust zijn - krachtige en soms destructieve invloed uitoefenen.
Surrealisten zoals Dali gebruikten de verschillende 'kamers' van dit huis: aan de ene kant laat hij zijn eigen onderbewuste zijn gang gaan, om van die fantasieën vervolgens kunst te maken.
Dit schilderij is daar een voorbeeld van.
In eerste instantie lijkt het een surrealistisch tafereel, ver verwijderd van het echte leven.
Maar verleidingen kennen we allemaal en ze huizen vooral in ons hoofd.
Allerlei krachten lijken daar met elkaar te strijden om de voorrang.
Het geweten moedigt aan verleidingen te weerstaan; het nuchtere verstand zegt dat je goed over de consequenties moet nadenken en de begeerte voelt zich zo sterk tot de verleiding aangetrokken dat zij elke moraal aan haar laars wil lappen.
Geweten, verstand, begeerte zijn strijdende krachten en Salvador Dali laat zien hoe bizar dat krachtenspel in onze psyche werkt.
Salvador Dali (1904-1989)
La tentación de San Antonio (1946)
Olieverf op doek, 90 x 120 cm
Brussel - KMSK
