Paul Verheijen
Hoofdmenu Zoeken Aanvullingen E-mail Actueel Site info Bijbel Exposities Films Heiligen Steden Kunstenaars Boeken Exegese


Hoofdmenu Aanvullingen E-mail Site info Actueel

SALVADOR DALI

Mozes

Complexe productie

Sigmund Freud schreef tussen 1934 en 1938 het driedelige werk Der Mann Moses und die monotheistische Religion.
Dat begint als volgt:
Een volk de man te ontzeggen, die het eert als de grootsten van zijn zonen, is niet iets dat men lichtvaardig onderneemt - in het bijzonder niet indien men zelf tot dat volk behoort.
In 1938 bracht Dali een bezoek aan Freud in Londen die vanwege zijn onderzoek naar het onderbewuste, naar dromen, was uitgegroeid tot een soort goeroe van surrealistische schilders zoals Dali.
Zo'n 35 jaar later kreeg hij het verzoek een luxe, Franstalige editie van dit werk van Freud te illustreren.
Dali maakte daarvoor gebruik van een uitzonderlijke techniek.
Allereerst schilderde hij vijf aquarellen, waarvan zowel links als rechts een middenvlak open werd gelaten.
Vervolgens werden de aquarellen verticaal in tweeën gesneden en met een lithografische techniek gedrukt.
Daarna graveerde hij in de open gelaten middenvlakken met een zwarte stift een afbeelding.
Naar eigen zeggen had Dali voor dit onderdeel goudplaten gebruikt, een materiaal waar hij zich graag mee in de kijker zette.
Tenslotte werden de voorstellingen gedrukt op een ondergrond van lamsleer.
Dali zorgde voor een luxe, passende foedraal in de vorm van een cassette met een verzilverd reliëf met de voorstelling van Mozes naar het beeld van Michelangelo in de San Pietro in Vincoli in Rome.

Controversieel

De betekenis van de tien voorstellingen is moeilijk omdat ze zijn gebaseerd op de visie van Freud en niet zozeer op de Bijbel.
Freuds visie op Mozes was hoogst controversieel en hij was zich daar ook van bewust, zoals het citaat hierboven al duidelijk maakt.
Hij herschreef de geschiedenis van het joodse volk en zijn God door te beweren dat Mozes geen jood, maar een Egyptenaar was.
In Egypte had Achnaton, Amenhotep IV, Echnaton of Akhenaten (of nog andere schrijfvarianten) in de 14e eeuw VGJ de Egyptische godenwereld terugbracht tot één god.
Zijn opvolgers verwierpen daarna dit monotheïsme weer.
Een aantal Egyptenaren - onder wie Mozes - blijft zijn monotheïstische leer trouw, maar ziet zich wel genoodzaakt uit Egypte te vertrekken naar Kanaän samen met wat getrouwen en een aantal Semitische stammen.
Aldaar wordt hij - nog steeds volgens Freud - vermoord door het nieuwe volk dat hij bijeen had gebracht.
Later smelt dit volk van Mozes samen met stammen die het ontmoet in de Sinaïwoestijn en die JHWH vereren, een god die zich in vuur manifesteert (Exodus 19,16-20).
Twee volkeren en twee goden smolten volgens Freud dus samen tot één God en één volk.

De 5x2 illustraties

01-02
De droom en de nachtmerrie van Mozes

In de eerste twee illustraties verwijst Dali naar het polytheïsme van Egypte waarvan Mozes afstand neemt.
Mogelijk is de figuur links met de lange haren Mozes zelf, voorgesteld als een gekruisigde Christus.
De stier rechts verwijst naar het gouden kalf dat de terugkeer naar de oude godsdienst illustreert.

03-04
De ondergang van Horus en Mozes uit het water gered

Ook in dit beeldenpaar wordt de ondergang van de oude Egyptische religie verbeeld.
Terwijl de god Horus - mager, de dood nabij - in een soort sarcofaag de Nijl wordt opgeduwd in de nabijheid van een van zijn priesters, wordt Mozes in een gehoornde stralenkrans of lotusbloem uit de Nijl gelicht.
Links de ondergang van het oude geloof, rechts de geboorte van de nieuwe religie.

05-06
De door JHWH opgedroogde zee en de overgang van tradities

Links een verwijzing naar de doortocht door de Rietzee.
De naakte man zou Mozes kunnen voorstellen en de handen een bewijs van Gods ingrijpen om zijn volk de weg te bereiden.
Rechts opnieuw een scherm dat de doortocht door het water illustreert van 'het geheiligde volk'.
Deze heiligheid spreekt zowel uit de mijters als uit de besneden fallussen, een ritueel dat - volgens Freud - de joden hebben overgenomen van de Egyptenaren.
Kan alleen een priesterlijk volk het nieuwe land betreden?

07-08
Mozes en Achnaton en de tafels van de wet

Links zien we een figuur met twee hoofden met daarboven het Ankh-kruis.
Rechts zijn twee wettafels uitgebeeld.
De figuur met de twee hoofden kan als een samensmelting van Mozes en Achnaton worden beschouwd.
De farao de stichter van het nieuwe geloof, Mozes de uitvoerder, met het Ankh-kruis als symbool van dat nieuwe geloof.
De tafels van de wet verbeelden de inhoud ervan.
Bedreigt de vuur spuitende olifant rechts het nieuwe geloof als teken van verzet van de farao's die Achnaton opvolgden?

09-10
Tranen van bloed en de hongersnood

Op de voorstelling links zijn tegen de flanken van de berg Sinaï de helften van twee oude mannen getekend, gescheiden dorr een lavastroom van bloed.
Zijn het Mozes en een priester van een stam uit de woestijn die na de moord op Mozes diens plaats heeft ingenomen?
Rechts staat een verdord insect centraal en links zien we een geblakerde figuur.
Is het de stervende Mozes?
Of is het een profeet die wijst naar de toekomst, het water, het beloofde land aan de horizon van de droge, dorre woestijn?
Salvador Dali (1904-1989)
Moïse et la Monothéisme (1974-75)

Collectie Richard en Maria Ann Mayer - Kunstgalerien Böttingerhaus Bamberg)
2016 Paul Verheijen / Nijmegen