BEN-HUR

Christus: niet te filmen?

Een begrip

De roman Ben-Hur, A Tale of the Christ heeft een magische titel vooral vanwege de verschillende verfilmingen die ervan gemaakt zijn.
Wie Ben-Hur zegt, denkt aan een spectaculaire paardenrace met vierspannen. Ben Hur is een begrip en niet meer weg te denken uit de wereldliteratuur, toneel- en filmgeschiedenis.
De roman kan geschaard worden onder de noemer religieuze fictie.
Jezus van Nazareth speelt een alles bepalende rol in het boek.
Wat is daar in de bewerkingen voor toneel en film nog van over?
Hoe wordt de figuur van Jezus in boek en bewerkingen getoond?

Boek

Jurist en generaal b.d. Lewis Wallace (1827-1905), een opmerkelijke held in de Amerkaanse Burgeroorlog, zou geschreven kunnen hebben over zijn avonturen op de slagvelden.
Hij zou stof hebben kunnen vinden in zijn contact met Billy the Kid en andere desperado's, die de scepter zwaaiden over New-Mexico in de tijd van zijn gouverneurschap over dit grensgebied.
Hij zou exotische verhalen hebben kunnen schrijven uit de tijd dat hij gezant van de VS was in Turkije.
Hij verkoos echter te schrijven over het Heilig Land, duizenden kilometers en jaren van hem verwijderd, een land dat hij nooit had gezien.

Feuilleton

Het oorspronkelijke plan van Wallace dateerde uit 1873 en hield in dat hij voor een tijdschrift een feuilleton wilde schrijven over de bijbelse wijzen uit het oosten waar het evangelie van Mattëus enkele mededelingen over doet.
Een jaar later verlegde hij echter de focus.
De roman Ben-Hur begint nog wel met het verhaal van de drie wijzen uit het oosten, door Wallace geheel binnen de latere christelijke traditie voorzien van de namen Caspar, Melchior en Balthasar en deze laatste 'koning' vervult ook verder een niet te onderschatten rol in het verhaal.
Wallace verbindt het verhaal van Christus nu echter met de avonturen van een fictief karakter, een joodse man genaamd Judah.
Diens voorvaderen stamden af van iemand uit de kring of mogelijk familie van de bijbelse Mozes, Aäron en Mirjam.
Die voorvader heette Hur, in het Hebreeuws uit te spreken als Choer (zie Exodus 17:8-16).
Judah Ben-Hur betekent Judah, zoon uit het huis van Hur.

Perspectief

Wallace's avonturenverhaal is verdeeld in acht boeken en wordt verteld vanuit het perspectief van Judah Ben-Hur.
In een enkel geval richt de auteur zich rechtstreeks tot zijn lezers.
Wallace begreep dat christenen aanstoot zouden kunnen nemen aan een fictief verhaal rond Jezus.
The Christian world would not tolerate a novel with Jesus Christ its hero, and I knew it ... He should not be present as an actor in any scene of my creation. The giving a cup of water to Ben-Hur at the well near Nazareth is the only violation of this rule ... I would be religiously careful that every word He uttered should be a literal quotation from one of His sainted biographers.
Wallace citeerde daarom uitsluitend uit de King James bijbel als het om uitspraken van Jezus ging.
Het boek werd een ongekend succes.
Tot zijn eigen verbazing merkte Wallace hoe hij behalve een spannende avonturenroman ook een verhaal had geschreven met aandacht voor het diepere in de mens: trouw, hartstocht en devotie.
In Amerika werden dan ook evenveel exemplaren van Ben-Hur verkocht als bijbels.

Op het eind van het boek besluit Ben-Hur zijn vermogen te besteden aan het bouwen van een ondergrondse kerk.
Wallace besluit dan met een oproep aan zijn lezers: If any of my readers, visiting Rome, will make the short journey to the Catacomb of San Calixto, which is more ancient than that of San Sebastiano, he will see what became of the fortune of Ben-Hur, and give him thanks. Out of that vast tomb Christianity issued to supersede the Caesars.
Judah Ben-Hur kun je beschouwen als een niet-religieus equivalent van Christus, wiens leven dan ook parallel loopt met het zijne.
Op specifieke momenten kruisen deze levens elkaar.

Toneelbewerkingen

Nadat het boek was gepubliceerd in 1880, was er grote vraag naar een toneelbewerking, maar Wallace weigerde bijna twintig jaar hiervoor toestemming te geven, met het argument dat niemand op accurate wijze de wagenrace realistisch zou kunnen herscheppen op een podium.
Maar zijn belangrijkste bezwaar was dat niemand in staat is Christus uit te beelden.
Wallace paste met dit bezwaar geheel binnen het gevoel dat in brede kerkelijke kringen leefde, namelijk dat Jezus Christus zozeer één met God is, dat het verbod tot het afbeelden van God ook op Christus van toepassing is.
In het bijzonder in kringen van het orthodoxe protestantisme vindt deze opvatting nog steeds aanhang.

In 1899, na drie maanden onderhandelingen, tekende Wallace toch een overeenkomst met twee theaterproducenten.
Een verrast en juichend Broadway-publiek zag vervolgens deze eerste toneelversie van Ben-Hur.
Meer dan twintig jaar achtereen werd het stuk opgevoerd in de VS, Engeland en Australië.
Voor de reddingsscène op zee stonden toneelknechten tussen de coulissen met lange repen stof die zij lieten golven.
De wagenrace vond plaats tussen strijdwagens die op tredmolens stonden en werden voortbewogen door echte paarden.

Christus werd niet door een acteur vertolkt, maar weergegeven met een lichtbundel.
Het probleem van het uitbeelden van een 'goddelijke' Christus en het bezwaar van Wallace was hiermee opgelost.
In de loop der jaren ontstonden er meerdere andere toneelbewerkingen.
In 2009 bijvoorbeeld nog een productie in Londen in de O2.

Filmbewerkingen

De eerste toneeluitvoering van Ben-Hur viel ongeveer samen met de uitvinding van de film.
In 1907 werd er een korte film gemaakt.
Het hele boek werd ingedikt tot een eenakter van slechts een kwartier.
Er bleef dus weinig van over, maar dit one-reel-filmpje werd wel het begin van de Amerikaanse filmgeschiedenis.

Galeislaven (MGM - 1925)

In 1925 trok regisseur Fred Niblo er 141 minuten voor uit, maar deze productie van de pas opgerichte filmmaatschappij Metro-Goldwyn-Mayer werd letterlijk en figuurlijk een drama.
Een galeischip zonk bij de opnames, er was een zwaar ongeluk bij de wagenrennen dat ook in de film is verwerkt en vanwege een fusie werd al het werk stopgezet.
Als bezuiniging moest men halverwege overschakelen van kleur naar zwart-wit.
Niblo verfilmde de beroemde wagenrace als echte race tussen cowboys en stuntmannen.
MGM kreeg de tribunes vol door ze open te zetten voor de bewoners van Hollywood.

Rekening houdend met de bezwaren die Wallace had bij het uitbeelden van de Christusfiguur werd Jezus' gezicht volledig buiten beeld gehouden.
Oorspronkelijk zat er een opname in de film waarin een gekruisigde hand van Christus was te zien, maar dat shot werd er in de VS direct uitgehaald.
In 1988 werd deze zwijgende film volledig gerestaureerd inclusief negen korte Technicolor scènes die men in een Tsjechisch filmarchief terug had gevonden.
De in 1931 toegevoegde muziek werd nu vervangen door een score van Carl Davis (*1936).

In 1959 waagde MGM zich opnieuw aan Ben-Hur.
De peperdure remake van William Wyler (als productie-assistent betrokken bij de versie uit 1925) werd legendarisch, een mijlpaal in de filmhistorie.
Deze Ben-Hur-versie is een film van cijfers en records.
De cultstatus is vooral te danken aan de opname van de strijdwagenrennen, waarin Ben Hur en zijn rivaal Messala elkaar twintig minuten lang naar het leven staan en die in tegenstelling tot het boek min of meer de climax van de film zijn (we zien de race pas ná de pauze).

Op vier momenten in de film speelt Christus een rol.
We zien hem lopen in de heuvels bij Nazaret.
Als Ben-Hur als galeislaaf door Nazaret loopt, krijgt hij van Christus te drinken.
Voor een groot publiek houdt hij de bergrede.
Tenslotte zijn we getuige van het proces bij Pontius Pilatus, kruisweg en kruisiging.

Christus draagt zijn kruis (MGM - 1959)

Het gezicht van Christus (gespeeld door operazanger Claude Heater) is ook in deze versie nooit close te zien.
Hij staat met zjn rug naar de kijker, de scène is gefilmd in long-shot of Christus' gezicht wordt verborgen door iets anders, bijvoorbeeld zijn kruis.
Close in beeld komen slechts zijn handen en voeten.
Spreken horen we hem niet.
Dat geldt zelfs voor de Bergrede, waaruit Ben-Hurs geliefde Esther pas later in de film een paar zaligsprekingen zal citeren.
Bij alle scènes met Christus verandert de muziek van Niklos Rozsa en horen we een soort Christus-motief.

Na 212 minuten (de gerestaureerde versie uit 1993 duurde tien minuten langer) volgt het slotbeeld: voor een leeg kruis hoedt een herder zijn schapen, een slotkoor zingt Alleluja waarmee William Wyler verwijst naar het paasmysterie van de verrijzenis.
En evenals in het begin zien we Michelangelo's beroemde plafondfresco De Schepping van Adam in de Sixtijnse kapel in Vaticaanstad.
De zonde van Adam en Eva in het paradijs is door Christus' kruisdood vergeven.

In 2003 en 2010 zijn er ook nog bewerkingen voor televisie gemaakt die ik nooit heb gezien. Hoe Christus hier is uitgebeeld weet ik dus niet.

Wat bezielde productiemaatschappij MGM in 2016 zelfs een derde versie van Ben-Hur te maken?
De wagenrennen (MGM - 2016)

Wil men het succes van 1959 overtreffen?
De historische onjuistheden corrigeren? (ook Wallace' boek bevat ze).
Het verhaal in een hedendaags 3D-jasje steken?
Er nu een soort bijbelfilm van maken door het echtpaar Mark Burnett en Roma Downey (van de tv-serie The Bible) als producenten aan te trekken?

Zeker, de versie van 1959 oogt in sommige scènes behoorlijk oubollig.
De acteurs spelen hun rol alsof ze op het toneel staan en alleen met grootse gebaren en schrijftaalzinnen het publiek kunnen bereiken.

In de nieuwe versie onder regie van Timur Bekmambetov komt Jezus, vertolkt door Rodrigo Santoro, nu ook volledig en met zijn gezicht close in beeld.
En Ben-Hur ontpopt zich, sterker dan in welke versie ook, als een soort parallel-Jezus en wordt nog vergevingsgezinder dan in het boek.

Ik moet helaas constateren dat alle eerdere bewerkingen van Ben-Hur slechts in de special effects overtroffen worden.
Het tijdperk dat golven op zee door lappen stof worden weergegeven ligt immers ver achter ons.
Maar is het in dit verband niet bijzonder knullig dat Messala - die na de paardenrace een onderbeen moet missen - op zijn bed ligt, waarbij we duidelijk kunnen constateren dat dit onderbeen door het bed heensteekt, als hij zich even opricht?
Was het geld op om dit digitaal te corrigeren?

De hele film werkt via de zeeslag toe naar de beroemde wagenrace, want in die twee scènes vindt de actie plaats.
Zelfs de eindcredits rollen over het scherm als de paarden in het circus.
Verder is er veel geschrapt uit het boek, her en der wat nieuws toegevoegd (de afloop is zelfs nog steviger geworteld in een christelijke boodschap dan het boek) en wordt er behoorlijk veel gepraat om het verhaal enigszins te verduidelijken in deze compacte twee uur durende versie.
De actiescènes zijn puik, het moet gezegd, er is een snufje melodrama, voor christenen zijn er enkele one-liners van Jezus en eindigt het verhaal als een blijde boodschap.
Maar ik werd er niet warm of koud van en zou er zelfs geen moeite mee gehad hebben als Messala de paardenrace had gewonnen.
Misschien moet MGM-versie nummer vier dát eens gaan doen.
Nee, deze Ben-Hur 3D is geen mijlpaal, maar een behoorlijke flop in de filmhistorie.