MAARTEN VAN HEEMSKERCK
Lucas schildert de Madonna met Kind
Eén paneelHet Sint-Lucasgilde was de naam van stedelijke broederschappen of gilden van kunstenaars en kunstambachtslieden onder de bescherming van Sint-Lucas. De naam van het gilde verwijst naar de evangelist Lucas die volgens legendes ook schilder was.De enige twee bewaarde voorstellingen van Lucas die de Madonna schildert uit het Noorden zijn beide van de hand van de Haarlemse kunstenaar Maerten van Heemskerck. Ten opzichte van de eerdere, betrekkelijk huiselijke Lucas-Madonna’s getuigt de eerste voorstelling, die vol zit met antieke details, van een grote ambitie en bravoure. In het Schilderboek van Karel van Mander lezen we over dit werk van Maarten van Heemskerck: Hij schilderde behalve veel andere werken een zeer kunstig altaarstuk van Sint-Lucas; met dit stuk eerde hij bij wijze van afscheidsgeschenk de Haarlemse schilders voordat hij naar Rome vertrok. Het was een Sint-Lucas die Maria, met op haar schoot het Kind, naar het leven zit te schilderen. Het is een uitmuntend werk dat op een voortreffelijke manier is geschilderd. Het is mooi van plastiek en komt goed uit tegen de achtergrond. Dit is echter op de wijze van Van Scorel gedaan, namelijk met wat te scherp afgegrensde lichtpartijen. De Maria met haar innemende mooie gezicht is prachtig van handeling en het Kindeke is zeer lieflijk; op haar schoot hangt op zijn oosters een veelkleurige doek, bewerkt met 'jotselen' en andere originele versierselen. Deze doek is aangenaam om te zien en niet te verbeteren. De heilige Lucas, voor wiens gezicht een bakker model stond, is een zeer mooie figuur die het heel goed doet en die zich inspant zijn model zo goed mogelijk te volgen. Het palet aan zijn linkerhand schijnt van de hand uit het paneel te steken. Het geheel is nagenoeg zo geschilderd dat het van onderaf moet worden gezien. Achter Sint-Lucas staat iemand die op een dichter lijkt en een krans van klimopbladeren om zijn hoofd heeft. Het is niet onwaarschijnlijk dat het Maarten zelf voorstelt: een portret op de leeftijd die hij toen had. Ik weet echter niet of hij hiermee wilde uitdrukken dat schilderen en dichten verwant zijn aan elkaar en dat schilders een poëtische, scheppende geest moeten hebben. Hij kon er namelijk ook mee bedoelen, dat de voorstelling zelf een verdichtsel was. Ook komt er een zeer goed geschilderde engel met een brandende fakkel op voor. Het is mij niet bekend dat er van Maarten stukken bestaan met lieflijker gezichten dan op dit werk zijn te zien. Het bouwkundige element bestaat uit zeer vlakke muren. In de hoogte hing een papegaai in zijn kooi. Onder aan het metselwerk had hij een door hem opgesierd briefje geschilderd, dat bevestigd leek te zijn met was. Op het briefje staat:Links zien we, van onderaf gezien, Maria met het kind en een engel met een fakkel in de hand. Haar zetel is versierd met een harpij, een fabeldier met vogelpoten. Ze draagt de regsalis van van Christus: kruisstaf en kristallen wereldbol. Rechts, voor een wonderlijke met een faunskop bekroonde ezel met een paneel erop, zit de schilderende Lucas. Zijn hand wordt als het ware geleid door een mansfiguur met klimopbladeren rondom het hoofd. Lucas, met bril, zit op een stoel die versierd is met een afbeelding waarop hijzelf als evangelist met boek zijn eigen attribuut, een stier, berijdt. Zeer waarschijnlijk heeft Jacob Willemsz. van Veen, de vader van Maarten van Heemskerck, model gestaan voor Lucas met zijn diepe groeven rond de mond en het lange onverzorgde grijze haar.Tot een Memory is dese Tafel gegevenDit stuk wordt nu nog steeds door de overheid van Haarlem bewaard in de zuidkamer van het Prinsenhof, wat het zeker waard is en waar het door velen wordt bezichtigd en geprezen. Heemskerck maakte het op drieënveertigjarige leeftijd, hetgeen uit zijn geboortedatum valt op te maken. Hij is toen naar Rome gegaan, wat hij allang heel graag wilde doen, om de antieken en de grote meesters van Italië te leren kennen. |
Twee panelenTijdens een grondige restauratie in 2024 bleek dat het schilderij in werkelijkheid bestaat uit twee onderling samenhangende schilderijen. De schilderijen, waarop Van Heemskerck vermoedelijk ook zichzelf afbeeldde als personificatie van de inspiratie, markeren een belangrijk moment in zijn loopbaan. Reizen naar en van Rome was gevaarlijk. De kans bestond dat Van Heemskerck mogelijk niet heelhuids zou terugkeren. Waarschijnlijk om het onheil te bezweren en zijn nagedachtenis levend te houden schonk hij zijn vakgenoten van het Sint-Lucasgilde daarom een schilderij van hun patroonheilige. Deze 'memorietafel' hing vermoedelijk aan de westmuur van de noordelijke dwarsbeuk van de Haarlemse Sint-Bavokerk. De kunstbroeders konden eronder voor Maartens zielenheil bidden. Het werk was een aaneenschakeling van artistieke hoogstandjes, van figuren met levensechte koppen tot materialen die zo tactiel ogen dat je de neiging krijgt ze even aan te raken. Bijzondere aandacht besteedde hij aan het perspectief. Zijn voorstelling was weergegeven vanuit een ingewikkeld kikkerstandpunt, alsof kerkgangers het schuin van onder zagen en daardoor niet alleen zicht hadden op het hoofd van de Madonna, maar ook op de onderkant van haar tenen.Het schilderij verkeerde lange tijd in een verre van optimale conditie. Aan de onderkant zaten barsten, waardoor de verf 'opstond' en dreigde te gaan schilferen en het vernis was vergeeld. Bij de restauratie ontdekte men dat onder de grijsgroene achtergrond een grijs decor schuilging, met licht-donkercontrasten en een hint van architectuur. Het schilderij bestond oorspronkelijk uit twee losse panelen die samen een doorlopende voorstelling vormden. De samenvoeging van beide schilderijen vond waarschijnlijk plaats rond 1575. De protestante Sint-Bavo werd toen weer voor korte tijd katholiek, maar het oude altaarstuk van het Sint-Lucasgilde was een paar jaar eerder tijdens een plundering verdwenen. Van Heemskercks panelen bleven wél gespaard, en bij gebrek aan alternatieven besloot men ze vermoedelijk op te waarderen tot één altaarstuk. De panelen werden met latjes aan elkaar gezet, het nieuwe tussenstuk werd naar eigen inzicht beschilderd. In het begin van de 17de eeuw, toen het paneel werd verplaatst naar het tegenoverliggende Prinsenhof, werden er twee happen uit de bovenkant gezaagd om het op maat te maken voor een plek hoog tussen de balken, twee inkepingen die later in de eeuw weer werden dichtgemaakt. Om de verminkingen aan het oog te onttrekken gaf iemand het schilderij toen een grijsgroene achtergrond. Later, in 1959, ging daar nog eens een bruine verflaag overheen. Dit bovenste gebogen stuk dat - zo wij weten van Van Mander - ooit een papegaai in een kooi liet zien, is verloren gegaan. De oorspronkelijke achtergrond, met zijn beschaduwde en lichte delen, voegt contrast en diepte aan de voorstelling toe. De hand van het Van Heemskerck-personage steekt nu in een fraai silhouet af tegen de nis erachter, waardoor de aandacht van de kijker wordt geleid naar hoe hij Lucas' kwast over diens paneel stuurt. |
Tweede versie Op de hand van het Kind zit een parkiet. De parkiet (buiten zijn kooi) was een gangbaar symbool voor de vrije ziel van de mens die door Jezus' latere kruisdood verlost zal gaan worden van zijn erfzonde. De medische handboeken die op de voorgrond op de grond liggen, verwijzen naar het beroep van arts die Lucas volgens Paulus was. Ook Lucas' attribuut, de stier, is op dit werk prominent in beeld. Een geestig motief hierbij is dat de stier met zijn hoef kreukels maakt in de pagina's van een opengeslagen (bijbel?)-boek. |
|
Maarten van Heemskerck (1498-1574)
Lucas schildert de Madonna met Kind Olieverf op paneel, v/h 168 x 235 cm (nu gesplitst in twee panelen met breedte 115 en 110 cm) (1532) Haarlem - Frans Hals Museum Olieverf op paneel, 236 x 168 cm (±1545) Rennes - Musée des Beaux-Arts |