PIETRO LORENZETTI

San Francesco Assisi - Benedenkerk

Toeschrijving

De kapel in het linkertransept van de benedenbasiliek van de San Francesco in Assisi toont een belangrijke cyclus van fresco's met voornamelijk scènes uit de passie van Christus. In zijn Vite schreef Giorgio Vasari de fresco's toe aan Giotto, Puccio Capanna en Pietro Cavallini. De kunstcriticus Giovanni Battista Cavalcaselle (1819-1897) meende echter dat Pietro Lorenzetti de schilder was, wat vervolgens werd bevestigd door alle daaropvolgende kritiek. Aangenomen wordt wel dat Pietro assistentie heeft gehad van zijn broer Ambrosio en enkele leerlingen. Ook zijn er verschillende hypothesen geweest over de datering van de fresco's. Cavalcaselle hield het op rond 1320. Studies hebben aangetoond dat het pleisterwerk van het linkertransept dateert uit ongeveer 1311.

De scènes

De scènes ontvouwen zich op het tongewelf en op de muren van de kapel, inclusief de segmenten boven de boog die naar de kapel van San Giovanni leidt. Ze beelden de scènes uit het leven van Christus ante-mortem (het gewelf) en post-mortem (muur richting de kapel van San Giovanni) uit en zijn verbonden met die uit Jezus' kindertijd aan de andere arm van het kruis, met nogal opvallend een herhaling van de kruisiging.
De serie hoort tot de meest beroemde werken van Lorenzetti. Hij volgde vrij nauwgezet de bijbelteksten. Hieronder een paar kanttekeningen bij enkele fresco's.

Fresco 01
In de achtergrond van dit fresco met Jezus' intocht in Jeruzalem zien we de gebouwen die erg lijken op de campanile, baptisterium en het stadhuis van Siena, de stad waar Lorenzetti was geboren. Het perspectief is nog wat onbeholpen, maar het weergeven van zoveel architecturale details is een enorme stap voorwaarts ten opzichte van Lorenzetti’s voorgangers als Duccio en Giotto. In de stadspoort is een gouden reliëf te zien. Hierop staan Adam en Eva afgebeeld. Is dit een verwijzing naar het ommuurde Eden of wil het reliëf zeggen dat de zondeval binnenkort door Jezus' kruisdood ten einde is? Links van Jezus zien we de twaalf apostelen hem volgen. Meteen achter Jezus in een gele mantel loopt Petrus. Hij is in gesprek met Judas in het rood. Judas is te herkennen omdat hij als enige apostel geen gouden aureool heeft. Lorenzetti heeft ervoor gekozen om de apostelen allemaal met hun gezichten naar elkaar af te beelden, wat het idee geeft dat ze met elkaar in gesprek zijn. Zijn fresco is levendiger dan het werk van tijdgenoten.

Fresco 02
Lorenzetti wijkt hier af van het bijbelverhaal door de voetwassing door Jezus af te beelden in het schip van een gotische kerk, waarvan het kruisgeweld versierd is met gouden sterren. Is dit het interieur van de bovenkerk van de San Francesco in Assisi? Opvallend is dat Judas - zonder aureool natuurlijk - geheel rechts met zijn handgebaar lijkt te suggeren dat hij de voetwassing weigert, wat in het verhaal niet wordt vermeld.

Fresco 04
Enkele kunsthistorische noemen de gevangenneming van Jezus wel de eerste nachtschildering van de Italiaanse kunst.

Fresco 05 en 13
De zelfmoord van Judas was een veelvoorkomend thema in de prediking in die tijd, maar werd bijna niet afgebeeld in een passiecyclus. Het onderlijf van Judas is opengereten wat verwijst naar de alternatieve versie van zijn dood. Judas heeft zich verhangen omdat hij niet geloofde in de vergiffenis en barmhartigheid van God. Daartegenover staat Franciscus die door het Kruis te aanbidden open stond voor de genade van God en Christus en daardoor de stigmata ontving.

Fresco 08
Hoewel het fresco van de kruisiging zwaar is beschadigd - in het onderdeel waar waarschijnlijk de dobbelende soldaten waren geschilderd- is het een geheel van 65 prachtige alleenstaande en op zich volmaakt afgeronde figuren. Vor het eerst in de westerse kunstgeschiedenis verschijnen de twee medegekruisigden ook in deze monumentale compositie.

Fresco 09
Jezus wordt van een Tau-kruis naar beneden gehaald. Zeven figuren staan in een pyramidale vormgeving rondom het lichaam. Ze lijken elk een spaak te zijn in een wiel rond het lichaam. De gebaren zijn dramatisch, volgens sommige kunsthistorici is dit fresco een van de meest zuivere expressies in het 14e-eeuwse Italië.

Fresco 14
Dit fresco van de Madonna met Kind wordt ook wel eens betiteld als Madonna dei Tramonti, Madonna van de zonsondergang, omdat het laatste avondlicht op dit fresco binnenvalt. Maria en het Kind lijken al gebarend met elkaar te spreken. De volksmond heeft de inhoud daarvan ingevuld: het Kind vraagt aan zijn moeder wie van de twee ernaast afgebeelde heiligen, Franciscus en Johannes de Evangelist, het meest van hem heeft gehouden. Met haar duim wijst Maria naar Franciscus. Ook hier geldt weer eens: als het niet waar is, is het mooi bedacht.