PIERO DELLA FRANCESCA

Geboorte van Christus

Visioen

De iconografie van de geboorte van Christus is onder andere beïnvloed door een visioen van Birgitta van Zweden uit de 14de eeuw. Deze heilige schrijft in haar Revelationes in hoofdstuk 8 over de geboorte van Christus onder andere:

Ik aanschouwde een glorievolle baby die naakt en puur op de grond lag, zijn vlees volledig schoon van alle vuil en onzuiverheid. Ook hoorde ik engelen zingen met wonderbaarlijke zachtheid en veel lievelijkheid. Toen de Maagd bemerkte dat ze was bevallen, boog ze onmiddellijk haar hoofd, vouwde haar handen en aanbad haar zoon met groot respect en eerbied, zeggend: 'Welkom, mijn God en mijn Heer en mijn Zoon.' Toen begon het Kind te huilen en rillend van de kou en de harde grond waarop hij lag draaide hij zich een beetje en strekte zijn armpjes op zoek naar de gunst en zorg van een moeder.

Ook op dit werk van Piero della Francesca ligt het kind Jezus naakt op de plooien van Maria's blauwe mantel, verspreid over de grond. Het Christuskind met een wit gezicht en kaal hoofdje, heft zijn armpjes omhoog naar zijn moeder.
Maria knielt met haar slanke handen in gebed. Ze draagt een blauwe jurk en van haar rode onderkleed zien we de manchetten en het bovenstuk. Een lichte sluier zien we over haar haar met daarin parels die ook aan de bovenzoom van haar bovenkleed zitten.
Ze wordt toegezongen door een groep van vijf engelen, staand als klassieke sculpturen in lange toga's. Twee spelen op een luit, twee anderen hebben een open mond alsof ze zingen en de middelste staat er onbewogen bij.
Bijzonder grappig is de met hen meebalkende ezel daarachter.
Aan de rechterkant zit Jozef met gekruiste benen op het zadel van de ezel op de grond, in een pose die herinnert aan bekende Hellenistische bronzen beelden waar een jongen een doorn uit zijn voetzool trekt. Piero laat ons prominent Jozefs zool van zijn rechtervoet zien. Jozef draagt in een rose gewaad met zwart jasje en blauwe hoed, en spreekt met twee herders in effen bruine kleren, één met een rode hoed. De ene herder houdt een staf vast en gebaart naar de hemel, terwijl de andere naar boven kijkt, misschien naar een ster (niet zichtbaar).
De in verhouding enorme os - zijn kont lijkt de rechterarm van de herder omhoog te duwen - staart verwonderd in de richting van de pasgeborene.

Geboorte in Sansepolcro

Lang heeft men gedacht dat dit schilderij onvoltooid was, maar nu vermoedt men dat het is beschadigd door een al te enthousiaste restauratie. De roze kleren van Jozef zijn zeer dun geschilderd, we zien de ondertekening door de beschadigde herdersgezichten.
De balkende ezel in de stal is zo doorschijnend dat de stenen van de muur erachter door zijn lijf en voorpoot te zien zijn.
Ook de gewaden van de engelen zijn waarschijnlijk later overgeschilderd.
Het schilderij is gemaakt voor het familiepaleis van de kunstenaar in zijn geboortestad Borgo Sansepolcro, misschien was het ooit een altaarstuk voor hun privékapel.
Piero verplaatste de kerststal waarschijnlijk daarom van Betlehem naar een heldere zomerdag op een heuvel met uitzicht op het Toscaanse landschap, met een kronkelende rivier aan de linkerkant, en het stedelijke landschap van een versterkte stad aan de rechterkant, vermoedelijk dus Borgo Sansepolcro.

Alle delen van het schilderij lijken geïsoleerd in de compositie: de stal is geïsoleerd van het landschap, de Maagd geïsoleerd in het aanbidden van het Christuskind.
Jozef en twee herders en de vijf muzikantenengelen zijn ook als aparte groepen weergegeven.
Dat Piero de scène laat baden in daglicht is te zien aan de brede schaduw van het dak op de achtermuur van de stal.
In het midden staat de ruïne van een stenen stal met een hellend houten dak, met daarin een os en een ezel.
De vervallen stal is geschilderd in een lompe scheve hoek op een rotsachtige heuveltop, misschien bedoeld om de armoedige omstandigheden van Jezus' geboorte weer te geven.

Flora en fauna

Het tafereel toont planten en vogels, waarbij dan direct de vraag rijst of daaraan symbolische betekenis moet worden toegekend of dat het 'gewoon' gaat om versieringen of uitingen van de vaardigheden van de schilder.

Ekster
Op het dak van de stal zien we een ekster. Is de ekster hier bedoeld als boodschapper van verandering en transformatie vanweg zijn vermogen om zowel op de grond als hoog in de bomen te leven. Symboliseert hij de verbinding tussen de fysieke en spirituele wereld?
Distelvink
Goed verborgen en moeilijk te zien zit in een struik aan de linkerkant (zie detailafbeelding) de carduelis carduelis, in het Nederlands puttertje geheten. Het wordt ook distelvink genoemd. Deze kleine vogel heeft de neiging zijn voedsel - bij voorkeur zaden van doornige distels - op een manier te verzamelen die lijkt op het putten uit een put. Distels worden in religieuze kunst vrijwel altijd geassocieerd met martelaarschap. Deze voorkeur en het robuuste rode gezichtsmasker van het puttertje werden ook in verband gebracht met de legende dat het een doorn uit het gezicht van Christus pikte terwijl deze zijn kruis droeg, waardoor de snavel van het puttertje werd geverfd met het bloed van de Verlosser. De geboorte van Jezus wordt hiermee direct in verband gebracht met zijn toekomstig lijden.

Piero della Francesca (1412-1492)
Natività (1460-75)
Olieverf op paneel, 124 x 123 cm
Londen - National Gallery