Paul Verheijen
Hoofdmenu Zoeken Aanvullingen E-mail Actueel Site info Bijbel Exposities Films Heiligen Steden Kunstenaars Boeken Exegese


Hoofdmenu Aanvullingen E-mail Site info Actueel

RUBENS

Besnijdenis

De naam Jezus

Het onderwerp van dit altaarstuk is de besnijdenis van Jezus acht dagen na zijn geboorte, een gebeurtenis die de jezuïeten - voluit genoemd de Sociëteit van Jezus - na aan het hart ligt, want op dat moment kreeg Jezus ook zijn naam.

De orde zag het tot haar taak de verering van de naam Jezus zo veel mogelijk te propageren.
In 1596 besloot de orde een kerk in Genua te bouwen.
In de stichtingsakte stond dat op het hoofdaltaar moest komen een pittura bellissima col mistero della circoncisione, een zeer mooi schilderij met het mysterie van de besnijdenis.
De opdracht ging naar Rubens die het werk in 1605 voltooide (1).

Eerste bloed

De moheel, de besnijder, heeft een wit gebedskleed om zijn schouders.
Vol aandacht is hij met de ingreep bezig, bijgestaan door drie mannen rechts en achter hem.
Het glas wijn dat een van die mannen in zijn hand heeft, hoorde bij het ritueel.
Mogelijk is het tevens een verwijzing naar de eucharistie.
Met de besnijdenis werd het eerste bloed van Christus vergoten.
Houdt Maria links van het midden daarom haar hoofd afgewend?
Haar Kind moet blijkbaar een pijnlijke behandeling ondergaan.

De andere personen

Wie is de bebaarde grijsaard met een opengeslagen boek achter de moheel en wie zijn de andere vijf vrouwen en het kind links op de voorgrond?
Zoals vaker bij afbeeldingen van deze besnijdenis wordt de scène van de besnijdenis verbonden met een gebeurtenis die 40 dagen na Jezus' geboorte in de tempel plaatsvond: de reiniging.
Horen de andere personen misschien bij deze tweede gebeurtenis?
Daarbij waren Simeon en Hanna aanwezig.

De twee vrouwen ter linkerzijde van Maria hebben hun blik naar boven gericht waar zeven engelen zweven rond een verblindend hemels licht dat de wolken doorbreekt.
Geheel links op het schilderij kijkt een drietal vrouwen toe, de voorste met een kind.
Is een van hen Hanna?

Het blote ventje links op de voorgrond zou Johannes de Doper kunnen zijn, maar in het evangelie van Lucas is hij slechts een half jaar ouder dan de acht dagen jonge baby Jezus en dat is op het schilderij duidelijk niet het geval.
Bovendien is de vrouw van wie hij een been omklemt, te jong om zijn moeder Elisabet te kunnen zijn.
Verder wordt hun aanwezigheid zowel bij besnijdenis als reiniging nergens vermeld of verondersteld, maar kunstenaars zijn uiteraard niet verplicht zich exact aan het bijbelverhaal te houden.

De bebaarde grijsaard met het opengeslagen boek zou zowel de Jozef als Simeon kunnen zijn, maar dat kan ook gelden voor de moheel.
Het open boek pleit voor Simeon aan wie 'geopenbaard' was dat hij niet zou sterven voordat hij de Messias zou zien.
Leest hij die openbaring in dit boek?

Is bij de groep engelen de naar achteren liggende figuur ook een engel, of is het de symbolisering van de eeuwige, niet lichamelijke Christus, die naar de hemel wordt gedragen, zijn Naam?
Tussen de twee bovenste engelen lezen we van rechts naar links JEZUS in Hebreeuwse letters.

Ontwerptekening

Rubens bereidde dit schilderij voor op een kwadraatnet-tekening (2) waarop vrijwel alle omstanders hun aandacht op de ingreep richten.
Er zijn verschillen tussen deze tekening en het uiteindelijke altaarstuk in Genua.
De groep engelen ontbreekt geheel en de moheel is staand afgebeeld.
De man rechts met het brilletje is op het altaarstuk weggelaten en Maria houdt haar hand niet aan haar sluier.
De oude vrouw in het midden - Elisabet? - kijkt op de tekening geconcentreerd naar Jezus, maar maakt in Genua plaats voor twee naar boven - naar Jezus? - kijkende jonge vrouwen.

Ricordo

Wat was de functie van dit veel kleinere paneeltje (3)?
Was het ook een model voor het altaarstuk in Genua?
Dat lijkt niet aannemelijk omdat het - op één punt na - tot in detail overeenkomt met het eindresultaat in de jezuïetenkerk, hetgeen voor Rubens vrij ongebruikelijk is als het om een voorbereidend werk gaat.
Daarom lijkt het eerder een ricordo te zijn, een herinnering - ter archivering? - nadat het altaarstuk was voltooid.
Is de naam JEZUS dan later, en niet door Rubens - aangebracht in Genua, omdat deze op de ricordo ontbreekt?
Peter Paul Rubens (1577-1640)
De besnijdenis van Christus (1604-05)

1. Olieverf op doek, 400 x 225 cm
Genua - Chiesa del Gesù e dei Santi Ambrosio e Andrea

2. Zwart en rood krijt, pen in bruine inkt op papier, 41 x 32,2 cm
Liverpool - Walker Art Gallery

3. Olieverf op doek op paneel, 105 x 73,5 cm
Wenen - Gemäldegalerie der Akademie der bildenden Künste
2016 Paul Verheijen / Nijmegen