BOTTICELLI

Maria rondt haar Magnificat af

Botticelli's beroemdste Madonna?

Rond 1480 schilderde Botticelli zijn Madonna del Magnificat.
Het was destijds waarschijnlijk zijn beroemdste madonna, want er zijn vijf replica's van gemaakt.
Botticelli beeldt Maria schrijvend af.
Ze staat op het punt de laatste Latijnse regels op de rechterbladzijde van een boek te voltooien dat voor haar wordt vast gehouden.
Met een elegant gebaar brengt ze haar hand met de schrijfpen naar de inktpot om de tekst af te maken.
Het Kind Jezus lijkt haar te dicteren door zijn rechterarmpje op haar onderarm te leggen, terwijl zijn vingertjes de tekst aanraken.
In zijn linkerhandje houdt hij samen met zijn moeder een granaatappel vast, symbool van vruchtbaarheid en koninklijkheid.
Als appel is het tevens een verwijzing terug naar het Paradijsverhaal.
De puistrode pitten erop wijzen vooruit naar het lijden van Christus, in overeenstemmng met het theologische concept dat door de kruisdood van Christus de zondeval teniet werd gedaan.
Door de openvallende blauwe bovenmantel van Maria lijkt hij uit haar naar voren te treden.

Twee liederen

De regels op de linkerbladzijde komen uit het Benedictus, het lied dat Zacharias aanheft na de geboorte van zijn zoon Johannes (de latere Doper), zoals we dat aantreffen in de Latijnse Vulgaatvertaling.
^{(Lucas 1,68-79)}

Johannes de Doper is de schutspatroon van Florence.
Waarschijnlijk maakte Botticelli het schilderij in opdracht van een Florentijnse opdrachtgever.
Dan denken we natuurlijk onmiddellijk aan iemand uit de Medici-familie.

Op de rechterbladzijde zien we de eerste ook weer Latijnse woorden van het Magnificat, het loflied dat wordt gezongen bij de ontmoeting tussen Maria en haar bloedverwant Elisabet.
^{(Lucas 1, 46-55)}

Aan dit lied ontleent dit schilderij zijn naam.

Tondo

De Madonna del Magnificat is een van de eerste ronde schilderijen van Botticelli.
Zo'n tondo was in de 15de en 16de eeuw populair in Florence.
Een dergelijke ronde vorm hadden ook de in die tijd door welgestelde lieden gebruikte convexe spiegels.
Het lijkt alsof de figuren hierin gebold weerspiegeld worden.
In de Renaissance begonnen kunstenaars ronde schilderijen te maken in opdracht van rijke Florentijnen zodat deze hun rijkdom en vroomheid konden tonen.
Tondo is het Italiaanse woord voor cirkel en in de kunst verwijst het woord tondo naar deze ronde schilderijen.
Het was geen stuk voor in een kerk, maar sierde bijvoorbeeld het huisaltaar in een woonpaleis of een vertrek in een gildehuis.
Tondo's zijn waarschijnlijk ontstaan uit een 14e eeuwse traditie om ronde dienbladen te geven aan vrouwen in het kraambed.
Op deze zogenaamde deschi da parto konden cadeaus en lekkernijen aan de jonge moeders worden aangereikt.
In navolging van de geboortedienbladen staan op de oudste tondo's taferelen afgebeeld rond de geboorte van Christus.
Vooral de Aanbidding door de Driekoningen was een favoriet thema rond 1450.
In deze vroege ronde schilderijen zie je dat kunstenaars gewoon eenzelfde compositie kiezen als op rechthoekige schilderijen.
Er staan op deze oude tondi ook relatief veel personen afgebeeld. Rond 1480 ontstond een ware tondo-rage en veranderde ook het onderwerp van de werken. Toen werd vooral Maria met het kindje Jezus temidden van andere figuren populair.

De Florentijnen lieten voor de tondo's rijkversierde lijsten maken.
In de lijst van de hier afgebeelde tondo zijn vruchten verwerkt als symbool van vruchtbaarheid en het nieuw leven, dat start met de geboorte van Jezus.
Schilderij en lijst vormden een totaalkunstwerk en de tondokunst bereikte daarmee zijn absolute hoogtepunt.

Compositie

Botticelli heeft de grote figuren binnen de ronde vorm (diameter 118 cm) geïntegreerd.
De licht gebogen gestalte van Maria en haar linkerarm vormen een halve cirkel, die de ronding van de lijst volgt.
Die aanpassing van de compositie aan de vorm van het schilderij wordt aan de andere kant herhaald door de gebogen rechterarm van de figuur die over de andere twee een blik probeert te werpen op het boek.
Had Botticelli moeite de vierde figuur aan die kant die Maria haar kroon op wil zetten, in te passen in het werk?
De andere drie duwen hem als het ware uit het schilderij.
Moest deze figuur er per se bij?
Om devotionele reden schilderde men de Madonna met Kind gewoonlijk groter dan de begeleidende figuren.

Medici-Engelen?

Dat brengt mij bij de identificatie van de vijf figuren rond de Madonna met Kind.
Wie of wat zijn zij?
Het schilderij is ook bekend als Madonna met Kind en vijf engelen, ingegeven door het feit dat Botticelli bij drie figuren, net als bij Maria met Kind, een stralenaureool achter hun hoofd schilderde.
De twee die de kroon vasthouden missen hun aureool omdat het buiten de tondo valt.
Mogelijk zijn alle zeven afgebeelde personen leden van de familie van Piero de Medici.
Zijn echtgenoot Lucrezia Tornabuoni zou model voor Maria kunnen zijn geweest, de jongen met de inktpot Lorenzo il Magnifico, daarnaast zijn broertje Giuliano, daarachter Maria.
De twee grote zussen, Bianca links en Nannina rechts houden de kroon vast die Maria kronen tot Regina Coeli, Koningin des Hemels.
Het Christuskind tenslotte is misschien Lucrezia, het dochtertje van Lorenzo.

Goud

Dit Mariaschilderij is de kostbaarste tondo van Botticelli.
In geen enkele ander schilderij van hem zien we zoveel goud.
Hij gebruikte het voor de versiering van de kleding, voor de stralenkransen en de kroon van Maria en zelfs om het haar van de engelen op te hogen.
Goud is uiteraard de duurste verf en wordt normaal gesproken weinig toegepast.
Het overdadige gebruik ervan in dit werk was waarschijnlijk de uitdrukkelijke wens van de opdrachtgever.
Botticelli's broer Antonio was goudsmid en zal het goud dus wel geleverd hebben.

Achtergrond

Bovenin en achter de groep zien we de boog van een venster of deur.
De boog is donker geschilderd, waardoor de opgeheven kroon beter uitkomt.
Door deze opening kijken we naar een zigzaggend pad of riviertje in een landschap met blauwe lucht die het hoofd van Maria letterlijk hemels maakt.
Het landschap verraadt onmiskenbaar de invloed van tijdgenoten uit Vlaanderen.
Als gevolg van de handelsbetrekkingen die in de 15de eeuw tussen de Nederlanden en Italië tot stand kwamen, trokken veel Florentijnse handelaars en bankiers naar het Noorden.
Ze brachten schilderijen mee terug die getuigden van een andere kunstopvatting en andere idealen.
De Italiaanse collega's bewonderden de ragfijne weergave van de details, de realistische weergave van de figuren en de stemming van de landschappen.
De noordelijke motieven namen ze op eigen wijze over in hun werk.

Sandro Botticelli (circa 1445-1510)
Madonna van het Magnificat (1481-85)
Tempera op hout, 118 cm diameter
Florence - Uffizi