LEONARDO DA VINCI

Madonna met Kind

Anjer

De Madonna del Garofano, Madonna met de Anjer (afbeelding links), is een van Leonardo da Vinci’s vroege devotionele werken. Hoewel er nog steeds discussie bestaat over de precieze mate waarin Leonardo eigenhandig aan het schilderij werkte — zoals bij veel werken uit zijn vormende jaren in het atelier van Andrea del Verrocchio — biedt het schilderij een blik op zijn ontluikende artistieke persoonlijkheid.

Het schilderij toont de Maagd Maria zittend in een interieur, terwijl zij het Christuskind op schoot houdt. Het Kind reikt naar een rode anjer die zij sierlijk tussen haar vingers houdt. Deze bloem is geen willekeurig botanisch detail. Binnen de christelijke symboliek verwijst de anjer onder meer naar Christus’ toekomstige lijden en offer, en roept zo zijn lot in herinnering terwijl het de tegenstelling tussen onschuld en voorbestemd lijden benadrukt. De bedachtzame interactie tussen moeder en kind draagt een stille emotionele diepgang in zich, karakteristiek voor Leonardo’s gevoeligheid voor menselijke psychologie.

Verschillende stilistische elementen voorspellen de vernieuwingen die Leonardo’s latere meesterwerken zouden kenmerken:

Zachte modellering (sfumato)
De vloeiende overgangen tussen licht en schaduw wijzen al op Leonardo’s groeiend gebruik van sfumato, waardoor de figuren een levensechte, atmosferische aanwezigheid krijgen.
Aandacht voor anatomie
Zelfs in deze vroege fase toont Leonardo een sterk begrip van lichaamsbouw, vooral zichtbaar in de tedere maar geloofwaardige voorstelling van de ledematen en beweging van het Christuskind.
Realiteitszin en naturalisme
De waardige houding en serene schoonheid van Maria weerspiegelen geen idealisering maar nauwgezette observatie — een kernprincipe van Leonardo’s overtuiging dat de natuur de ware leermeester van de kunst is.

Het schilderij werd gemaakt tijdens Leonardo’s leertijd bij Verrocchio in Florence, en weerspiegelt de collaboratieve werkwijze van het atelier. Hoewel sommige onderzoekers menen sporen van assistenten te zien in bijvoorbeeld de plooien van de kleding of de achtergrondarchitectuur, ondersteunen de psychologische intensiteit en de verfijnde behandeling van de gezichten sterk Leonardo’s directe deelname. Het schilderij vangt daarmee een overgangsmoment: een jonge meester die begint los te komen van traditionele quattrocento-formules.

Enkele details in het werk duiden mogelijk op een opdracht door een lid uit De'Medici-familie:
Zo komen de twee vensterzuilen met de kapitelem (inzet links) grotendeels overeen met de zuilen en kapitelen op de binnenplaats van het Palazzo Medici-Riccardi in Florence.
En onderaan het kussen waarop het Kind zit hangen onder zijn rechtervoetje glazen bolletjes (inzet rechts) die geïnterpreteerd kunnen worden als de palle medicee, de medicijnbolletjes, uit het wapen van De'Medici.

Benois

Het schilderij met de tweede Madonna met Kind (afbeelding rechts) verblijft sinds de tweede helft van de 18e eeuw in Russische handen, onder andere in de privécollectie van architect Léon Benois (1856-1928) naar wie het werk nu genoemd is.
Infrarood fotografie heeft duidelijk gemaakt dat de Madonna in een eerder stadium een boeketje bloemen in haar linkerhand vasthield. Nu zien we slechts een beetje gras.
De plant in het rechterhandje van het Kind is mogelijk een kruisbloemige plant en in dat geval net als bij de Madonna met de anjer een verwijzing naar Christus' passie.

Dit type Madonna met Kind-schilderijen was bijzonder populair in die tijd in Florence. Ook Rafaël nam het motief van de anjer over en enkele Madonna's met Kind.

Leonardo da Vinci (1452-1519)
Madonna del garofano (1472-78)
Tempera(?) en olieverf op populierhout(?), 62 x 49 cm (linkerafbeelding)
München - Alte Pinakothek

Benois Madonna (1478-80)
Olieverf op hout, overgebracht op doek, 50 x 31 (rechterafbeelding)
Sint Petersburg - Hermitage