ARENT DE GELDER

Genezing van een zieke

Betzata

Daarna was er een Joods feest, en Jezus ging naar Jeruzalem. In Jeruzalem is bij de Schaapspoort een bad met vijf zuilengangen dat in het Hebreeuws Betzata heet. Daar lag een groot aantal zieken, blinden, kreupelen en misvormden*. Er was ook iemand bij die al achtendertig jaar ziek was. Jezus zag hem liggen; Hij wist hoe lang hij al ziek was en zei tegen hem: ‘Wilt u gezond worden?’ De zieke antwoordde: ‘Heer, als het water gaat bewegen is er niemand om mij erin te helpen; ik probeer het wel, maar altijd is een ander al vóór mij in het water.’ Jezus zei: ‘Sta op, pak uw mat op en loop.’ En meteen werd de man gezond: hij pakte zijn slaapmat op en liep. Nu was het die dag sabbat. De Joden zeiden dan ook tegen de man die genezen was: ‘Het is sabbat, het is niet toegestaan een slaapmat te dragen!’ Maar hij zei tegen hen: ‘Degene die mij genezen heeft, zei tegen mij: “Pak uw mat op en loop.”’ ‘Wie zei dat tegen u?’ vroegen ze. Maar de man die genezen was kon niet zeggen wie het was, want Jezus was al verdwenen omdat daar zoveel mensen waren.
Later kwam Jezus hem tegen in de tempel en toen zei Hij tegen hem: ‘U bent nu gezond; zondig daarom niet meer, anders zal u iets ergers overkomen.’ De man ging aan de Joden vertellen dat het Jezus was die hem gezond gemaakt had. Het was omdat Jezus zulke dingen deed op sabbat, dat de Joden Hem wilden vervolgen.
^{(Johannes 5,1-3a.5-15)}

Los van de onduidelijkheid welk feest Johannes hier bedoeld heeft en waar de Schaapspoort en Betzata zich in Jeruzalem bevinden, is de opmerking van de zieke als het water gaat bewegen tamelijk raadselachtig, omdat in de NBV21 vers 3b-4 is geschrapt, dat wordt beschouwd als een latere toevoeging. Maar deze 'toevoeging' maakt de opmerking van de zieke wel een stuk begrijpelijker. Vers 3b-4 luidt namelijk:

... * en verlamden, die het moment waarop het water in beweging kwam afwachtten. Want op een bepaald moment daalde een engel van de Heer neer in het bad en die bracht het water in beweging. En wie het eerst in het bad was zodra het water was gaan bewegen, werd gezond, wat voor ziekte hij ook had.

Bijbels verhaal?

Er is veel onduidelijkheid over het thema van dit schilderij van Arent de Gelder. Heeft hij het bad van Betzata afgebeeld? Is de vaag weergegeven kolom achter de familiegroep een van de vijf zuilengangen? Het grote probleem is dat Christus niet op het schilderij voorkomt. De Gelder zou het moment hebben kunnen verbeelden vóórdat Christus ten tonele verschijnt. De rauwe weergave van menselijk lijden en wanhoop in dit krachtige en raadselachtige schilderij onderscheidt zich van Arent de Gelders vele andere bijbelse en mythologische taferelen. Je vindt in dit werk geen enkele schijn van de exotische figuren, vaak met tulband en hermelijnen mantels of andere kostbare kledingstukken die een verre wereld oproepen, zowel geografisch als in de tijd, die De Gelder over het algemeen in zijn schilderijen opnam. Even afwezig zijn De Gelders andere bekende symbolen van macht en rijkdom, waaronder gouden scepters, duur kantwerk, veren en parelsnoeren. In plaats daarvan toont dit ruw uitgevoerde en breed geborstelde schilderij de armen, gekleed in eenvoudige onopgesmukte kleding, die naar de rand van een bad zijn gekomen in de hoop dat de herstellende krachten ervan degenen onder hen die ziek of gehandicapt zijn, zullen genezen.

De thematische kern van het schilderij draait om een groep mannen die op zoek is naar die remedie. Onder hen zijn een man die in een eenvoudige houten kar naar deze locatie is vervoerd en zijn twee metgezellen die hem naar het water hebben gedragen. Terwijl de lijdende man op zijn rug ligt, laat hij een hand op zijn ontblote borst rusten terwijl hij de mantel van de man rechts van hem vasthoudt, een gebaar dat zowel zijn wanhoop als zijn afhankelijkheid van anderen treffend uitdrukt. De metgezel links van hem draait zijn gezicht omhoog met gesloten ogen, alsof hij smeekt of bidt dat de kwalen van zijn vriend genezen zullen worden. Twee grote mannen domineren met hun rug naar de kijker de voorgrond. Een van hen trekt krachtig aan strak gespannen touwen die aan de kar zijn vastgemaakt, terwijl de ander op krukken met verbeten vastberadenheid van rechts het bad nadert. Hun anonimiteit is symptomatisch voor de universaliteit van hun benarde situatie.
Heeft De Gelder een bepaald moment in de menselijke geschiedenis of een specifiek verhaal uit de bijbel of mythologie in beeld gebracht? Is zijn schilderij een breder commentaar op de beproevingen van degenen die ziekte of letsel ervaren, het belang van zorg voor anderen en de genezende kracht van hoop en geloof? De Gelder contrasteert de uiteenlopende reacties van getuigen op deze gebeurtenissen. Twee mannen, schaars verlicht en nauwelijks zichtbaar uiterst links, staan opzij zonder enige duidelijke reactie op wat ze zien, en vertegenwoordigen de brede delen van de samenleving die onverschillig blijven voor de moeilijkheden waarmee mensen die ziek zijn worden geconfronteerd. Anderen geven er echter om, zoals te zien is in de prominente familiegroep die zich net achter de houten kar bevindt, onderscheidend door licht, kleur en penseelvoering. De geanimeerde gebaren, uitgestrekte armen en gezichtsuitdrukking van de echtgenoot zijn bijzonder meeslepend wanneer hij zijn zorgen deelt met zijn vrouw, die aandachtig luistert terwijl ze haar kind dicht bij haar lichaam houdt. Haar uitgebreide hoofdtooi, bekroond met kant en versierd met juwelen.

Nieuwe aanpak?

Dit schilderij lijkt behoorlijk te verschillen van De Gelders andere volwassen werken, inclusief het gebruik van een paneelondersteuning. Het lijkt waarschijnlijk dat hij dit schilderij zeer laat in zijn carrière maakte. In plaats van dun aangebrachte lagen en lichtere tonaliteiten te gebruiken en uitgebreid het paletmes in te zetten, creëerde De Gelder dit sombere beeld met dichte, donkere verf. Zoals in het expressieve gezicht en de handen van de links sprekende man en het naar boven gerichte gezicht van de man die de in het water liggende figuur ondersteunt, bracht De Gelder dikke klodders verf op elkaar aan om deze ruwe en vlekkerige figuren. Even kenmerkend is zijn omgang met de setting, die De Gelder met brede verfstreken aangaf maar grotendeels ongedefinieerd liet. Je kunt je bijvoorbeeld afvragen of de sporadische oranje vlekken op de donkere achtergrond bedoeld zijn om verre figuren te suggereren die op een heuvel of een architectonisch bouwwerk staan. Bijzonder is ook de compositie van De Gelder, alsof het onderwerp een nieuwe picturale uitdaging vormde die om een andere aanpak vroeg. Over het algemeen vatte hij zijn bijbelverhalen op twee manieren op: de meeste van zijn scènes it het Eerste Testament richten zich op de emotionele en fysieke relaties van slechts een paar individuen, zoals bijvoorbeeld in Juda en Tamar. In zijn onderwerpen uit het Tweede Testament portretteerde hij over het algemeen uitgebreidere verhalen met meerdere figuren in een ruime setting, zoals bij Getsemane. Genezing van de zieken valt ergens tussen deze twee in. Het schilderij is anders dan De Gelders typische weergaven van bijbelse verhalen. Zijn schilderijen tonen over het algemeen elegant geklede en gekapte figuren en zelden of nooit de armen en onderdrukten. Men kan zich afvragen of een bijzondere omstandigheid in het leven van De Gelder, of onder zijn kennissen, het onderscheidende karakter van deze scène zou kunnen verklaren.

Uitvoerige informatie over dit werk is te vinden op The Leiden Collection.

Arent de Gelder (1645-1727)
Genezing van een zieke (1722-25)
Olieverf op paneel, 41 x 57 cm
The Leiden Collection