MASACCIO
Drie-eenheid in perspectief
Een belangwekkend kunstwerk
De vanuit kunsthistorisch oogpunt gezien belangrijkste schildering in Florence bevindt zich in de dominicanerkerk Santa Maria Novella. Halverwege het linker zijschip zien we een fresco behorend bij een oorspronkelijk grafmonument dat zich daaronder bevond. Het is geschilderd door de jonggestorven Masaccio en staat bekend als La Santa Trinità, de Heilige Drie-eenheid. Dit fresco wordt wel beschouwd als het begin van de schilderkunst in de renaissance. Voor het eerst werd hier op juiste wijze het pas uitgevonden mathematisch perspectief in een schildering toegepast, het weergeven van driedimensionale objecten in een tweedimensionaal vlak. De schilder laat daarbij de lijnen in het vlak samenkomen tot één of meerdere verdwijnpunten. Het cassettenplafond in dit fresco van Masaccio loopt op zo'n overtuigende wijze naar achteren, dat je de illusie (trompe l'oeil) hebt dat er een opening in de muur zit waarachter zich een kapel bevindt. Het fresco riep vanaf het ontstaan tot aan de dag van vandaag bewondering op.
Het is niet ondenkbaar dat Filippo Brunelleschi (1377-1446), de vermoedelijke uitvinder van dit mathematisch perspectief, Masaccio bij zijn ontwerp heeft geholpen. |
De donorenDe figuren, die door licht en schaduw vorm zijn gegeven, zijn geheel in harmonie met de klassieke architectuur.Boven het skelet zijn buiten het kader de knielende vermoedelijke opdrachtgevers afgebeeld, een (koop?)man en een vrouw van middelbare leeftijd. Of het hier een echtpaar betreft en wie het zijn is tot op heden niet definitief opgehelderd, vanwege de schaarsheid aan contemporaire documenten. Mogelijk betreft het leden van de familie Berti of van Lenzi. Van beide families is bekend dat zij een graftombe hadden in de Santa Maria Novella. Masaccio schilderde ze vrij traditioneel in gebedshouding. Opvallend is te noemen dat zij even groot zijn afgebeeld als de beide heiligen boven hen, hetgeen iets nieuws was in die tijd. De donorportretten werden tot dan toe traditioneel kleiner afgebeeld dan heiligen in dezelfde voorstelling. Tegenwoordig zou je dat valse bescheidenheid noemen. Zij vormen in elk geval de scheidslijn tussen het sterfelijke leven onder hen en het eeuwige, hemelse leven erboven. |
Maria en JohannesDe identiteit van de personen aan de voet van het kruis is minder onduidelijk. Wanneer het slechts om twee personen gaat die getuige zijn van Jezus' kruisdood, zijn het traditioneel zijn moeder Maria en een van zijn apostelen en latere evangelist Johannes. Hoewel Masaccio beiden zonder herkenningsattribuut schilderde, wijzen de gebruikte mantelkleuren ongetwijfeld op Maria (blauw) en Johannes (rood). Merk op dat de mantelkleuren van de donoren hiermee een chiasme vormen. Wie weet heetten zij wel Giovanni en Maria.De voorstelling van Maria en Johannes bij het kruis gaat terug op het Evangelie volgens Johannes, hoewel zij in die tekst geen naam hebben: Toen Jezus zijn moeder zag staan, en bij haar de leerling van wie hij veel hield, zei hij tegen zijn moeder: 'Dat is uw zoon,' en daarna tegen de leerling: 'Dat is je moeder'. Vanaf dat moment nam de leerling haar bij zich in huis.Voorstellingen van een gekruisigde Christus met Maria en Johannes aan de voet van het kruis worden ook wel aangeduid als CalvariëCalvarië, maar daarvan is hier in strikte zin geen sprake, vanwege andere aanwezige personages. De figuren van Maria en Johannes lijken op standbeelden. Het eenvoudige gebaar waarmee Maria naar haar gekruisigde zoon wijst, valt op omdat het de enige beweging is op het fresco. |
Memento moriGeheel onderaan schilderde Masaccio De Dood, een skelet dat de overgang naar het grafmonument eronder vormde. De oud-Italiaanse eenregelige [ingekorte] inscriptie erbij luidt:IO FV[i] G[i]A QVEL CHE VOI S[i]ETE E QVEL CH['] I[o] SON[o] VO[i] A[n]CO[r] SARETE Ik was eens wat u bent en wat ik ben zult u nog eens zijn. Dit is een memento mori (gedenk te sterven) tekst, een aansporing om er voortdurend aan te denken dat je sterfelijk bent. |
Originele combinatie?De centrale voorstelling wordt gevormd door een symbolische weergave van de Triniteit, ook Drie-eenheid of Drievuldigheid genoemd. Is het toeval dat de verhoudingen van het fresco 2:1 zijn en dat de verhouding van het bovendeel (hemel) tot het onderdeel (aarde / dood) 3:1 is?God de Vader heeft als het ware zijn gekruisigde Zoon op schoot, hetgeen een voorstelling is van de Genadestoel. Calvarië-voorstellingen die verbonden zijn met de Triniteit, waren niet ongewoon in de late 14de begin 15de eeuw in de Italiaanse kunst. Ook de associatie van de Triniteit met een tombe kende precedenten. Een combinatie van al deze elementen is echter nooit eerder aangetroffen. Misschien dat Masaccio en/of zijn opdrachtgevers hierin origineel zijn geweest. De betekenis van dit fresco zou dan kunnen zijn: alleen door in de Triniteit te geloven, overwint de mens zijn sterfelijkheid, zoals ook Christus die in zijn kruisdood heeft overwonnen. |
|
Masaccio (1401-1428)
La Santa Trinità (1425-26) Fresco, 667 x 317 cm Florence - Santa Maria Novella |