REMBRANDT (e.o.)

Vlucht naar Egypte

Versie 1

Rembrandt had een voorliefde voor bijbelse voorstellingen en beeldde de 'Vlucht naar Egypte' zes keer af, zowel in schilderij- als in prentvorm.
Deze versie stelt de Heilige Familie voor voor op een nachtelijke reis.

Het schilderij staat in verband met een ets met de voorstelling Rust op de vlucht naar Egypte.
Op deze ets is dezelfde, ongebruikelijke hoed van Jozef, te zien en ook de kop van de ezel en de zaag als attribuut van de timmerman Jozef komen met het schilderij overeen.
Deze prent wordt omstreeks 1626 gedateerd en is daarmee waarschijnlijk de eerst bekende ets van Rembrandt.

Versie 2

In een vervallen gebouw zitten wat mensen bij een vuurtje.
Dat vuur is de enige lichtbron, maar blijft onzichtbaar achter een muurtje op de voorgrond.
Er ontstaan daardoor grote contrasten tussen licht en donker.

Toen Bredius het schilderij in 1894 aankocht, vond hij juist dat clair-obscur een kenmerk van Rembrandts schilderijen.
Misschien was Bredius' behoefte aan schilderijen van Rembrandt een beetje te groot, want ook dit schilderij is niet van de meester zelf.
Critici rekenden het werk zelfs tot Rembrandt-curiosa.
Tegenwoordig wordt het beschouwd als een vroeg werk uit de omgeving van Rembrandt - voor een echte Rembrandt is het gewoon niet goed genoeg.
De signatuur schijnt vals te zijn.

Versie 3

Hier is de voorstelling geplaatst in een nachtelijk landschap, dat wordt verlicht door de maan.
De figuren op de voorgrond worden verlicht door een lantaarn die aan het zadel op de ezel hangt.
In de verte zijn enkele gebouwen te zien.
Het schilderij is linksonder gesigneerd en gedateerd ‘Rem(bra)nd(t?). f. 163[.]’, waarbij de letters tussen haakjes moeilijk leesbaar zijn.
Het laatste cijfer van het jaartal wordt wel gezien als een 4, maar dit is niet zeker.
Deze signatuur maakt op het Rembrandt Research Project (RRP) geen overtuigende indruk.
Het werk wordt gekenmerkt door een bijna monochrome behandeling.
Alleen het door de lantaarn verlichte gedeelte in het midden en enkele takken daaromheen zijn in detail uitgewerkt.
Dit schema werd door Rembrandt vanaf omstreeks 1634 vaker toegepast.
Deze versie is vlak en schematisch en de uitvoering is volgens de leden van het RRP een duidelijk bewijs dat het werk niet van Rembrandt zelf is, maar van iemand uit zijn omgeving.
Als mogelijke schilders worden Govert Flinck en Ferdinand Bol genoemd, waarbij de voorkeur van het RRP uitgaat naar Bol die vaker delen van Rembrandts vroege werk kopieerde.

Ook deze versie is nauw verwant aan een ets uit 1627, vooral de figuur van Jozef.

Versie 4

Een jaar voor zijn dood had Adam Elsheimer (1578-1610) een nachtelijke vlucht geschilderd, waarop men de heilige familie onder een heldere sterrenhemel door het maanverlichte landschap ziet trekken, terwijl in de verte herders de wacht houden bij een kampvuur (afbeelding links; olieverf op koper; 31x41 cm; München - Alte Pinakothek).
Dit schilderijtje kreeg grote bekendheid door de gravure, die Hendrick Goudt (1583-1648) er in 1613 naar heeft gemaakt (afbeelding rechts; 36x40 cm; Amsterdam - Rijksmuseum).
Zonder twijfel heeft deze prent - of misschien het schilderij van Elsheimer zelf - Rembrandt geinspireerd tot dit paneeltje, waarop Jozef en Maria aan de oever van een meertje overnachten bij een houtvuur, dat door herders wordt gestookt.
In plaats van een sterrenhemel schilderde hij een maanverlichte wolkenlucht.
Veel suggestiever nog dan Elsheimer heeft Rembrandt de geheimzinnige sfeer van de nachtelijke natuur weergegeven.
Het onderwerp neemt op deze versie slechts een kleine plaats in.
Rembrandt koos ervoor om 's nachts meer nadruk te leggen op de betoverende sfeer van een heuvelachtig landschap, verlicht door meerdere lichtbronnen.
Het schilderij is een van de weinige geschilderde landschappen van Rembrandt en de enig bekende bij nacht.

Rembrandt van Rijn (1606-1669)
De vlucht naar Egypte

1 - Olieverf op paneel, 28 x 25 cm (1627)
Tours - Musée des Beaux Arts

2 - Olieverf op papier op paneel, 38 x 34 cm (1629-30)
Den Haag - Mauritshuis

3 - Olieverf op paneel, 52 x 49 cm (1634)
Londen - Particuliere collectie

4 - Olieverf op paneel, 34 x 48 cm (1647)
Dublin - National Gallery of Ireland