JOSÉ DE RIBERA

Martelaarschap

Welke apostel?

Niet gespijkerd, maar met touwen vastgebonden, schildert Ribera een kruisiging die wordt gepresenteerd als een indrukwekkend religieus en menselijk drama.
De martelaar keert zich naar de hemel en smeekt in zijn angst om goddelijke hulp.
Er is geen verheerlijking of een koor van engelen, het martelaarschap is volgens Ribera in essentie een aards gebeuren.
We zien een man van middelbare leeftijd met kort haar en een snor, ongetwijfeld aanwezig bij de persoon die voor Ribera model stond.
Zijn lichaam lijkt versleten en verouderd.
Met grote theatraal effect schildert Ribera de zware lichamelijke inspanning van de twee beulen die aan de touwen trekken om de dwarsbalk langs de paal te hijsen.
Een derde beul houdt de martelaar vast bij één been.
Sommige toeschouwers kijken medelijdend, andere lijken onverschillig te zijn.
Door het lage gezichtspunt valt het oog op een enorme en mooie blauwe hemel.
Ribera demonstreeert in dit vierkante werk tevens zijn picturale vaardigheid door het gebruik van rijke en verzadigde kleuren.

Maar wie is de man die hier gemarteld wordt?
Lang werd het schilderij betiteld als het martelaarschap van Bartolomeüs, de apostel die levend werd gevild.
In 1953 poneerde de Amerikaanse kunsthistorica Delphine Fitz Darby de stelling dat op dit schilderij niet Bartolomeüs maar de apostel Filippus is afgebeeld.
Zij hanteerde daarvoor deze argumenten:

Het martelaarschap van Bartolomeüs betreft in afbeeldingen bijna altijd het feit dat hij gevild werd met een fileermes.
Filippus daarentegen stierf gekruisigd met touwen.
Filippus was de patroonheilige van Filips IV, voor wie Ribera het schilderij maakte.

Daartegen kan worden ingebracht dat over Bartolomeüs ook legendes bestaan waarin hij wordt gekruisigd en dat de gekruisigde hier geen 87 jaar oud lijkt, hetgeen volgens hagiografische bronnen de leeftijd van Filippus zou zijn geweest toen hij stierf.
De meeste kunsthistorici accepteren de theorie van Fitz Darby echter wel en ook het Prado in Madrid - waar het schilderij zich bevindt - gaat uit van het feit dat het hier gaat om het martelaarschap van Filippus.

José de Ribera (1591-1652)
Martirio de San Felipe (1639)
Olieverf op doek, 234 x 234 cm
Madrid - Prado