HELEN VERHOEVEN
Exorcisme van Maria Magdalena
Hedendaags retabelIn dit monumentale schilderij presenteert Helen Verhoeven een theatrale, geladen en gelaagde verbeelding van een klassiek bijbels motief: een exorcisme. De duiveluitdrijver houdt het hoofd vast van Maria. Volgens het bijbelverhaal was dit Jezus (Lucas 8:2). Maar de exorcist heeft niet de iconografische kenmerken van de Jezus-figuur. In handen van Verhoeven wordt deze eeuwenoude scène niet slechts een religieus tafereel, maar een psychologisch en maatschappelijk geladen beeld, waarin vrouwelijke identiteit, onderdrukking, begeerte en verlossing samenkomen in een confrontatie tussen lichaam en geest.Het eerste wat opvalt aan het schilderij is de enorme schaal en de ceremoniële compositie. Zoals in een barok altaarstuk zijn de figuren gerangschikt in een bijna architectonische opstelling. De scène is zowel ritueel als gewelddadig. Het theatrale gebruik van ruimte, licht en gebaren roept onvermijdelijk associaties op met de katholieke beeldcultuur van de zeventiende eeuw, maar dan vervormd door de lens van de hedendaagse tijd. Verhoevens schildertechniek draagt in belangrijke mate bij aan de geladenheid van het werk. In plaats van een gladde, gepolijste afwerking kiest zij voor een ruwe, expressieve verflaag, waarin het lichaam tastbaar wordt als vlees en kwetsbare materie. De verf is dik aangebracht, met vegen, klodders en structuren die bijna sculpturaal aandoen. Hierdoor wordt het doek niet enkel een venster op een scène, maar een materiële confrontatie met de fysieke en geestelijke gewelddadigheid die de exorcisme met zich meebrengt. Maria Magdalena wordt hier niet zomaar bevrijd van demonen, maar lijkt lichamelijk uiteengetrokken door de krachten die haar willen zuiveren. Het is onduidelijk of we getuige zijn van haar redding of haar onderdrukking. Deze ambiguïteit is kenmerkend voor Verhoevens oeuvre, waarin macht, religie, erotiek en geweld vaak samenkomen in één beeldvlak zonder eenduidige interpretatie. Als dochter van filmregisseur Paul Verhoeven valt de appel dus niet erg ver van de boom. Het exorcisme is meer dan een bijbels detail. Het fungeert als metafoor voor bredere maatschappelijke en psychologische processen. Verhoeven stelt impliciet de vraag: wie bepaalt wie er is? Wie heeft de autoriteit om te genezen, te oordelen of te straffen? In het beeld van de uitdrijving van Maria Magdalena wordt een eeuwenoud patriarchaal systeem zichtbaar, waarin vrouwelijke begeerte, autonomie en lichamelijkheid vaak zijn gecodeerd als afwijkend of demonisch. |
De zeven figurenBij het bed van Maria Magdalena staan zeven mannen, naakt of met lendendoek. Het zijn schimmige, soms verwrongen figuren met grimmige, soms lijdende gezichten. Hierdoor kunnen ze gezien worden als de zeven demonen die uit Magdalena worden verdreven, als symbolen van haar innerlijke kwellingen of zonden, als priesters of exorcisten tijdens de rituele handeling, als zieke of marginale figuren – waaronder mogelijk melaatsen. De associatie met melaatsen is mogelijk als symboliek van lichamelijk lijden en sociale uitsluiting. Melaatsen stonden in de bijbelse context symbool voor onreinheid en zondigheid, net zoals Maria Magdalena in de traditie werd gezien als onreine prostituee. OOk tien melaatsen werden door Jezus genezen (Lucas 17:11–19). Staan de overige drie rechts in de deuropening? Hun genezing en het exorcisme worden hier dan visueel bij elkaar gebracht in één tafereel. |
|
Helen Verhoeven (1974)
The exorcism of Mary Magdalen (2020) Olieverf op doek, 350 x 500 cm Amsterdam - Gallerij Stigter van Doesburg |