Paul Verheijen
Hoofdmenu Zoeken Aanvullingen E-mail Actueel Site info Bijbel Exposities Films Heiligen Gebouwen Kunstenaars Boeken Exegese Familie (afgeschermd)


Hoofdmenu Aanvullingen E-mail Site info Actueel

CARAVAGGIO

Matteüs in Rome

Matteo Contarelli

Het belangrijkste schilderwerk in de kerk San Luigi dei Francesi in Rome vormt dit werk van Caravaggio, in de vorm van drie schilderijen in de zogenaamde Contarelli-kapel.
Deze kapel, die zich - vanaf de toegangsdeuren gerekend - links achter in de kerk bevindt, werd in de jaren 1597-1602 in opdracht van kardinaal del Monte voorzien van een drietal grootse schilderijen.
Del Monte zette daarvoor zijn beschermeling Caravaggio aan het werk.
De basis voor de opdracht werd gevormd door de nalatenschap van de Franse kardinaal Mathieu Cointrel, in het Italiaans heet hij Matteo Contarelli, vandaar de thematiek van de schilderijen: scènes uit het leven van de evangelist Matteüs.
Het altaarstuk wordt gevormd door het schilderij Matteüs en de engel, op de linkermuur bevindt zich het schilderij De roeping van Matteüs en op de rechtermuur Het martelaarschap van Matteüs als betreft het een drieluik.
Het was Caravaggio's eerste grote opdracht voor religieuze werken in een openbare ruimte en oefende grote aantrekkingskracht uit op bewonderaars en navolgers.
Matteüs moest worden voorgesteld terwijl hij het evangelie schreef en om te tonen dat het Evangelie het woord van God is, moest er een negel bij worden afgebeeld die hem inspireerde.

Roeping


De in het Tweede Testament uiterst kort beschreven roepingsscène van Matteüs laat Caravaggio afspelen in een donkere kelder.
Links zit de groep rond Matteüs, gekleed in barokke kledij.
Christus, rechts afgebeeld met aureool, is vergezeld van een van zijn apostelen, iconografisch gelijkend op Petrus.
Hij gebaart naar Matteüs met vingers die doen denken aan de Schepping van Adam door God van Michelangelo in de Sixtijnse kapel die Caravaggio hier in Rome ongetwijfeld bezocht zal hebben.
Het licht dat over Christus naar binnen valt, schijnt direct op het gezicht van Matteüs.
Alsof hij zijn roeping wil ontlopen, wijst hij naar een van de twee andere tollenaars naast hem alsof hij wil zeggen: bedoel je een van hen die jou moet volgen?
De achterste tollenaar draagt een pince-nez en net als zijn collega zijn de ogen uitsluitend gericht op de tolmunten op tafel.
Wil Caravaggio hier verwijzen naar zijn letterlijke en figuurlijke kortzichtigheid?
De twee jongeren met de gevederde hoofddeksels zijn daarentegen wel geïnteresseerd in hun bezoekers.
Caravaggio speelt met de handen: Petrus en Matteüs herhalen het wijsgebaar van Christus.

Inspiratie

Dit werk toont hoe de evangelist Matteüs inspiratie toegefluisterd krijgt door een engel.
Het bleek geen eenvoudige klus voor Caravaggio te zijn, want een eerste versie van het schilderij moest vervangen worden door deze tweede poging alvorens zijn baas, kardinaal Del Monte, tevreden was.
Als we die eerste versie bekijken, dan is het gemakkelijk te zien hoe controversieel en provocerend Caravaggio moet geweest zijn voor zijn tijd.
Dit schilderij werd helaas vernield tijdens de Tweede Wereldoorlog en we beschikken enkel over zwart-wit reproducties.
De afbeelding hier betreft een ingekleurde versie.

In deze eerste versie zien we Matteüs met een kaal hoofd en blote stoffige voeten.
Onhandig heeft hij het enorme boek vast en zijn voorhoofd is vol zorg gerimpeld bij zijn blijkbaar ongewone taak.
Naast hem schildere Caravaggio een knappe jeugdige engel die juist uit de hemel schijnt neergedaald.
Behoedzaam leidt hij hand van de evangelist zoals een onderwijzer dat bij een kind doet dat hij leert schrijven.
Bijna verstrengeld met de oude Matteüs fluistert hij hem de goddelijke inspiratie in zijn oor.
Toen Caravaggio deze versie had afgeleverd ergerde men zich mateloos aan het gebrek aan eerbied voor de heilige.
Het stuk werd afgewezen en Caravaggio moest het opnieuw proberen.

In het uiteindelijke werk nam Caravagio geen risico en hield hij zich aan meer conventionele ideeën hoe een engel of een heilige er moest uitzien.
De engel hangt zedig in de lucht, gewikkeld in een golvend gewaad.
Matteüs, half geknield op zijn zitbankje, is klaar te noteren, terwijl de engel dicteert.
Aan de vingers is te zien dat de engel bezig is met een opsomming, wellicht het eerste hoofdstuk van het evangelie, dat immers een lijst bevat van alle voorvaderen van Jezus, maar dit is slechts giswerk.
Alles ligt in duisternis, behalve de twee figuren.
Matteüs moest blijkbaar naar zijn schrijftafel sprinten en zijn kruk leunt vervaarlijk naar ons toe.
Zijn gelaatsuitdrukking is ernstig.

Martelaarschap


Caravaggio toont hier het moment vlak voor de moord op Matteüs.
De schaars geklede mannen op de voorgrond wachtten wellicht op hun doop.
Links een groepje geschrokken kijkers in 16e-eeuwse kleding.
De man achter het groepje, die zich omdraait om te zien wat er aan de hand is, is waarschijnlijk Caravaggio zelf.
Vanaf een wolk reikt een engel Matteüs op voorhand reeds zijn martelaarspalm aan.
De houding van de figuren, het spel met donker en licht, de dreiging van de man met het zwaard en de circulaire compositie maken dit schilderij tot een werk waar buitengewoon veel dynamiek uit spreekt.

Hendrick ter Brugghen

Hendrick ter Brugghen heeft de roeping van Matteüs minstens twee keer geschilderd met een tijdsverschil van ongeveer drie jaar.
Hij heeft de versie van Caravaggio grondig bestudeerd.
In beide gevallen geeft hij de compositie weer in spiegelbeeld.
Anders dan bij Caravaggio is duidelijk tot wie Christus zijn oproep richt, door Matteüs direct aan te spreken, terwijl deze vragend naar zichzelf wijst.
Op versie B draagt Matteüs een tuniek en een pallium die iconografisch horen bij Christus en zijn apostelen, vooruitlopend op het feit dat Matteüs gevolg gaat geven aan Christus' oproep hem te volgen.

Mattia Preti

Mattia Preti nam van Carravaggio's Roeping van Matteüs allereerst de behandeling van het licht over, binnenvallend van links waar Jezus het vertrek betreedt (bij Caravaggio van rechts).
In beide schilderijen is Jezus' gezicht half in schaduw gehuld.
De jongeling die bij Caravaggio geheel verdiept is in het tellen van munten, is ook bij Preti aanwezig, maar oogt een stuk jonger.
De op de rug geziene man in harnas is een citaat van Caravaggio's Doornenkroning en wil de toeschouwer mogelijk attent maken op de (Romeinse?) gevaren die het volgen van Jezus met zich meebrengt.
De handgebaren van Jezus en Matteüs verschillen opmerkelijk: bij Caravaggio wijst Jezus richting Matteüs en Matteüs zelf ook weer naar een ander, bij Preti wijzen beiden naar zichzelf.
Ook bij Preti wordt Jezus vergezeld van één apostel die iconografische trekken van Petrus vertoont.
Zelden vookomend bij deze roepingsscène is een vrouw.
Zij houdt Matteüs een parelketting voor waarmee zij blijkbaar haar tol wil betalen.
Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610)
Vocazione di San Matteo
Olieverf op doek, 322 x 340 cm

San Matteo e l'angelo
Olieverf op doek, 296,5 x 189 cm

Martirio di San Matteo
Olieverf op doek, 323 x 343 cm

Rome - San Luigi dei Francesi (Contarelli-kapel)

Hendrick ter Brugghen (1588-1629)
Versie A: olieverf op doek, 152 x 195 cm (1618-19)
Le Havre - Musée d'art moderne André Malraux

Versie B: olieverf op doek, 102 x 137 cm (1621)
Utrecht - Centraal Museum

Mattia Preti (1613-1699)
Olieverf op doek, 104 x 164 cm (±1635)
Wenen - Kunsthistorisches Museum