LUCAS VAN LEYDEN

Bartimeüs

[gesloten en open drieluik van het origineel]

Uitmuntend

Karel van Mander is in zijn Schilderboek zeer lovend over dit drieluik van Lucas van Leyden:

Het stuk geeft de geschiedenis weer van de blinde van Jericho, Bartimeüs, zoon van Timeüs, en hoe hij weer kon zien, zoals de evangelisten Marcus in zijn tiende en Lucas in zijn achttiende hoofdstuk vermelden. Alles is erg mooi en lijkt nog slechts kort geleden gemaakt, wonderlijk vlot en kunstig geschilderd en opperbest van compositie. Op de binnenkant van de deuren zijn ook gedeelten van de geschiedenis uitgebeeld. Daarop bevinden zich zeer veel personen in verschillende houdingen, die hun verbazing uiten over het wonder van het middenpaneel, namelijk dat een blinde ziende wordt gemaakt. De naakte partijen en de gezichten zijn zeer afwisselend en zeer bevallig en gloeiend geschilderd. Elke figuur is anders gekleed, de hoofden zijn met verschillende wonderlijke mutsen, tulbanden en andere hoofddeksels getooid. In de Christusfiguur is op natuurlijke wijze een oprechte eenvoud en een goedertieren zachtmoedigheid en genade tot uitdrukking gebracht, evenals een innige genegenheid om de blinde de weldaad van de genezing te bewijzen. In de blinde die door de jongen wordt voortgeleid, ziet men op natuurlijke en typerende wijze het eigenaardige van blinden weergegeven, die tastend de hand uitsteken. De gronden zijn schoon en gloeiend. In de achtergrond ziet men bomen en bossen, zo nauwkeurig en karakteristiek als men ze nergens anders geschilderd ziet. Het lijkt wel alsof men alles buiten in het veld in werkelijkheid voor ogen heeft. Achter in het landschap ziet men, als vervolg op deze gebeurtenis, in het klein geschetst hoe Christus aan de vijgeboom zonder vruchten vijgen zoekt. Ook het landschap is prachtig, met enkele fraaie huizen en gebouwen in de verte.
[...] Op de buitenkant zijn namelijk nog twee personen te zien: een man en een vrouw met enkel wapenschilden, heel fraai en op bekwame, vlotte wijze geschilderd.

Blindengenezingen

Ze kwamen in Jericho. Toen Hij met zijn leerlingen en gevolgd door een grote menigte weer uit Jericho vertrok, zat daar een blinde bedelaar langs de weg; het was Bartimeüs, de zoon van Timeüs. Toen hij hoorde dat Jezus van Nazaret voorbijkwam, begon hij luidkeels te roepen: ‘Zoon van David, Jezus, heb medelijden met mij!’ De omstanders berispten hem en zeiden dat hij zijn mond moest houden, maar hij schreeuwde des te harder: ‘Zoon van David, heb medelijden met mij!’ Jezus bleef staan en zei: ‘Roep hem.’ Ze riepen de blinde en zeiden tegen hem: ‘Houd moed, sta op, Hij roept u.’ Hij gooide zijn mantel af, sprong op en ging naar Jezus. Jezus vroeg hem: ‘Wat wilt u dat Ik voor u doe?’ De blinde antwoordde: ‘Rabboeni, zorg dat ik kan zien.’ Jezus zei tegen hem: ‘Ga heen, uw geloof heeft u gered.’ En meteen kon hij zien en hij volgde Hem op zijn weg.
^{(Marcus 10,46-52)}

Zie ook het parallelle verhaal in Lucas 18,35-43; in Matteüs 20,29-34 worden twee blinden genezen.

Wijziging panelen

In de voorstelling met frisse kleuren en licht-donkereffecten laat Lucas van Leyden de aanwezigen verschillende kanten op kijken. Zo stuurt hij ook de blik van de kijker heen en weer.
De anatomisch juiste houdingen leerde Lucas van de prenten van de Italiaanse kunstenaar Rafaël. In atmosferisch perspectief lijkt het landschap oneindig.
Links kijkt een man met rode hoed ons recht aan. Zou het een zelfportret zijn?

Op een altaarstuk staan vaak de opdrachtgevers afgebeeld. Op de gesloten luiken zag je een man en een vrouw, met de wapenschilden van de opdrachtgevers voor het drieluik. Het betrof de aanzienlijke familie van Jacob Florisz. van Montfoort uit Leiden en diens echtgenote Dirckje Boeiensdr., een dochter van Dirck Boelens, telg uit een bekend Amsterdams geslacht. Men heeft gesuggereerd dat het drieluik was bedoeld voor een ziekenhuis in Leiden als voorbeeld voor de zieken en belofte van een geestelijke genezing en bevrijding voor degenen die echt geloofden in Christus.

Het altaarstuk dat zich nu bevindt in de Hermitage in Sint-Petersburg (zie afbeelding) ziet er anders uit dan wat Van Mander beschreef. De huidige afbeeldingen op de zijpanelen waren de oorspronkelijke buitenkanten. In de 18de eeuw werden ze van de luiken verwijderd en zijn de schilderingen op de binnenkanten samengevoegd met het middenpaneel, zodat één groot paneel ontstond. Het bovenstuk werd aangevuld. In de 19de eeuw, toen het in het bezit was gekomen van de Russische tsaren, werd het tenslotte overgebracht naar een doek en ingelijst.

Lucas van Leyden (1489-1533)
Genezing van de blinde van Jericho (1531)
Olieverf op doek (overgebracht van paneel), 116 x 217 cm
Sint Petersburg - Hermitage