PIERO DELLA FRANCESCA

Geseling van Christus

Zeer bewonderd

De geseling van Christus van Piero della Francesca vindt links op de achtergrond plaats in een open galerij, terwijl drie figuren op de voorgrond aan de rechterkant kennelijk geen aandacht besteden aan de gebeurtenis die zich achter hen afspeelt.
Het paneel wordt zeer bewonderd vanwege het gebruik van een lineair perspectief, de stilte die het werk doordringt, de realistische weergave in verhouding tot de grootte van de figuren en vanwege de strenge geometrie van de compositie.
Het schilderij is gesigneerd op de verhoging waarop Pontius Pilatus zit: OPVS PETRI DE BVRGO S [AN] C [T] I SEPVLCRI (werk van Piero van Borgo Sansepolcro).
Het portret van de bebaarde man vooraan wordt voor Piero's tijd als ongewoon intens beschouwd.

De drie mannen

De discussies over het werk betreffen vooral de identiteit en betekenis van de drie mannen rechts.
Zijn het eigentijdse figuren of mensen die verband houden met het lijden van Christus?
De christelijke kunst van Italiė in de 15e eeuw diende vaak maatschappelijke en politieke belangen.
Hieronder een selectie van enkele interpretaties.

De figuur in het midden stelt een engel voor, geflankeerd door personificaties van de Latijnse (westerse) en de Griekse (oosterse) kerken, wier verdeeldheid strijd veroorzaakte in het hele christendom en symbool stond voor het lijden van Christus.
De mannen zijn drie achtereenvolgende hertogen van Urbino.
De man rechts is Ludovico III Gonzaga, markies van Mantua, en de man links zijn goede vriend, Ottavio Ubaldini della Carda, die in het hertogelijk paleis woonde en gekleed is in het traditionele gewaad van een astroloog die vaak een gevorkte baard hadden.
Toen het schilderij werd gemaakt, hadden beidde mannen een geliefde zoon verloren, op het werk vertegenwoordigd door de jeugdige figuur tussen hen in, van wie het hoofd wordt omlijst door een laurierboom, die staat voor glorie.
Het lijden van Christus wordt dan vergeleken met het verdriet van de twee vaders.
De jongeman in rood gewaad is Regiomontanus, de Latijnse naam waaronder de Duitse astronoom, astroloog en wiskundige Johannes Müller bekend is wiens naam is afgeleid van zijn geboorteplaats Königsberg.
Deze astronoom gaf onder meer les in perspectief en in de Euclidische meetkunde, twee gebieden waardoor ook Piero della Francesca sterk is beïnvloed.

De zittende man

Oorspronkelijk had het schilderij een lijst waarop de Latijnse uitdrukking Convenerunt in unum was gegraveerd.
Het betrof een citaat uit de Latijnse Vulgaatvertaling van Psalm 2,1-2:

Quare fremuerunt gentes, Et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terrae, et principes convenerunt in unum. Adversus Dominum, et adversus Christum eius.
[Waartoe leidt het woeden van de volken, het rumoer van de naties? Tot niets. De koningen van de aarde komen in verzet, de heersers spannen samen tegen de HEER en zijn gezalfde.]

Deze tekst wordt ook aangehaald in Handelingen 4,26 en heeft betrekking op Pilatus, Herodes en de Joden.

Het ligt voor de hand dat de zittende man die links naar de geseling kijkt dan Pontius Pilatus moet voorstellen en dat de man die we op de rug zien Herodes is.
Zijn kleding en vooral de ongebruikelijke rode hoed met opstaande randen kunnen ook wijzen naar de Byzantijnse keizer Johannes VIII Palaiologos.

Acht woordeloze mannen

Cees Nooteboom vindt in Het Raadsel van het Licht dit paneel het mooiste van Piero della Francesca.

Maar waarom dan toch die geseling, daar zo vreemd op de achtergrond, de lusteloosheid van de slagen? Het slachtoffer heeft zijn hoofd afgewend alsof het hem niets aangaat, Pilatus zit al even onwezenlijk op een stenen zetel en staart recht voor zich uit. Maar ziet hij het ook? Luxe, renaissancistische pracht, achter de gegeselde een elegante zuil met een klein gouden standbeeld, daarboven een bewerkt plafond, en rechts vooraan de drie mannen die er ook al niets mee te maken lijken te hebben. De meest rechtse draagt een mantel van verbluffend blauw vol patronen van geweven goudbrokaat, de ander, tegenover hem, een van Francesca's machtige hoofddeksels, en daartussen, al evenmin naar de anderen kijkend als zij naar hem of elkaar, staat een blonde man in het rood. Is hij een engel? Maar dan zonder heiligenschijn en zonder vleugels. En die mannen? [...] de onmetelijke stilte op dat schilderij. Zelfs de zweep maakt geen geluid. De geslagene kermt niet. Pilatus zwijgt. De drie mannen zeggen niets. Misschien doet het er ook niet toe. Wat het onderwerp ook geweest is, duidelijk voor de tijdgenoten of al even verhuld als voor ons, het moet iets geweest zijn dat als onderwerp voor ons niet meer actueel is, [...] Wij hebben andere ogen, en zien iets van buiten de tijd. Dat die daardoor wordt afgeschaft zolang we naar dat doek kijken is de transcendente betovering ervan. Kijkend naar acht woordeloze mannen die nu al eeuwenlang elkaar niet lijken te zien word je over je eigen, zoveel latere en vluchtige bestaan, heen getild. Dat kan niet, maar het gebeurt toch. Dat is het wonder.

Piero della Francesca (1412-1492)
La Flagellazione (1468-70)
Olieverf en tempera op paneel, 58 x 82 cm
Urbino - Galleria Nazionale delle Marche