Paul Verheijen

FRA BARTOLOMEO

Laatste Oordeel

Onvoltooid

Giorgio Vasari schrijft over dit fresco van Fra Bartolomeo (op zijn Toscaans Baccio genoemd) in zijn Vite:
Gerozzo di mona Venna Dini gaf hem opdracht een kapel te beschilderen op het kerkhof waar de doodsbeenderen begraven liggen uit het gasthuis Santa Maria Nuova, en hij begon er aan een Laatste Oordeel in fresco, waarvan hij het deel dat hij voltooide zo zorgvuldig en in een zo fraaie stijl uitvoerde dat daardoor zijn faam nog veel groter werd dan ze reeds was, en hij een gevierd man werd, omdat hij met veel overleg uitdrukking had gegeven aan de glorie van het paradijs, alsook aan Christus en de twaalf apostelen die de twaalf stammen oordelen, in prachtige gewaden, met zachte kleuren; voorts ziet men in het ontwerp van de toen nog uit te voeren figuren die in de hel worden neergetrokken, hoe zij verschijnen in hun wanhoop en smart en in de schande van de eeuwige dood, zoals men ook de voldaanheid en de vreugde gewaarwordt van de geredden, hoewel Baccio dit werk onvoltooid liet, aangezien hij zich liever aan de godsdienst wijdde dan aan de schilderkunst.

Zwaar beschadigd

Onder invloed van Savonarola (zie onder) trad Baccio toe tot de orde van de dominicanen en werd zo Fra Bartolomeo.
Hij voltooide het fresco niet, omdat onbaatzuchtigheid zwaarder voor hem woog dan artistieke ambitie en eeuwige roem.
Hij schilderde alleen de lunet van het fresco, maar hij had wel het karton voor het geheel voltooid, alsmede studietekeningen voor de afzonderlijke figuren, waarvan er meer dan vijftig bewaard zijn gebleven.
Op grond daarvan kon het fresco in 1501 worden voltooid door Mariotto Albertinelli, een vriend en zakenpartner van Fra Bartolomeo.
Het raakte zwaar beschadigd vanwege de vochtige omgeving van het grotendeels open knekelhuis, waar de botten van de overledenen waren opgestapeld langs de muren of geplaatst in nissen.
Door optrekkend vocht in de muur was de onderste helft zodanig aangetast dat alleen de voorstelling in de lunet met de zittende apostelen, Christus en de engel met het kruis nog maar goed zichtbaar was.
Reeds in 1628 is het fresco ingrijpend gerestaureerd door Matteo Rosselli (1578-1650), die complete figuren in het benedendeel overschilderde en ontbrekende partijen naar eigen inzicht aanvulde.
Van een reconstructietekening op ware grootte van Raffaello Bonajuti * is de onderste helft gebaseerd op de schetsen van Bartolomeo en een - ook zwaar beschadigde - anonieme kopie uit de 16e eeuw.
* Raffaello Bonajuti - Reconstruerende kopie naar Fra Bartolomeo's Laatste Oordeel (1871-74), bordpapier, 360 x 380 cm (Florence - depot Soprintendenza Belle Arti e Paesaggio)

Apostelen en drie engelen

Aan het voeteneind van de oordelende Christus zitten elf apostelen en zijn moeder Maria.
Opvallend is de plaats van de apostel die symmetrisch tegenover Maria zit.
Samen met de twee buitenste apostelen hebben zij een prominente plaats in de compositie, omdat zij vooraan zitten en als enigen volledig zichtbaar zijn.
Door hun zwaar geplooide en soms tot ver achter de wolken liggende mantels geven zij het fresco sculpturele kwaliteit en verhogen ze de monumentaliteit van de hele voorstelling.
De achter hen gezeten apostelen zijn slechts gedeeltelijk zichtbaar en alleen te onderscheiden door handgebaren, gevarieerde hoofdhoudingen en gezichtsuitdrukkingen.
De middelste draagt enkele van de Arma Christi: kruis en hysopstengel met spons.
De beide andere engelen blazen op de bazuin.

Girolamo Savonarola

Het opdrachtcontract voor dit fresco vereiste onder andere dat een gespecificeerde lijst figuren afgebeeld moest worden, waaronder de profeten Elia en Henoch.
Dat zijn de twee bebaarde mannen die linksonder op het fresco staan (zie reconstructie).
Het waren allebei profeten die met de eindtijd worden geassocieerd en zich hadden gekeerd tegen afgoderij.
In het Tweede Testament staat over Henoch onder andere dit:
Zij zijn het ook over wie Henoch, de zevende vanaf Adam, geprofeteerd heeft toen hij zei: 'Ik zie de Heer komen met zijn heilige tienduizendtallen om over allen zijn vonnis uit te spreken; alle goddeloze zondaars zal hij veroordelen voor alle goddeloze daden die ze in hun goddeloosheid bedreven hebben en voor de harde woorden waarmee ze hem hebben beledigd.' Ze doen niets anders dan zeuren en zagen, ze laten zich leiden door hun begeerten, brallen maar wat en praten anderen naar de mond om er zelf beter van te worden.
(Brief van Judas 14-16)
Kritiek op mensen die hun eigen lust nastreven was ook een belangrijk thema in de preken van Girolamo Savonarola (1452–1498).
Dit was een dominicaan die bekend stond om zijn boetepreken, boekverbrandingen en vernietiging van in zijn ogen ijdele kunstwerken.
Hij kwam in conflict met paus Alexander VI, wat uiteindelijk tot zijn executie op de brandstapel leidde.
De eis om Henoch af te beelden op het fresco kan ingegeven zijn door het feit dat Gerozzi Dini aanhanger was van Savonarola die in 1497 ook het traktaat Triumphus Crucis, 'Triomf van het Kruis' schreef.
Mogelijk dat dit ook de reden is geweest om dit kruis groot en centraal pal onder de oordelende Christus te schilderen.
Fra Bartolomeo (1472-1517)
Iudizio Universale (1499-1501)
Fresco overgebracht op metalen raamwerk, 360 x 375 cm
Florence - Museo di San Marco
2016 Paul Verheijen / Nijmegen