Paul Verheijen
Hoofdmenu Zoeken Aanvullingen E-mail Actueel Site info Bijbel Exposities Films Heiligen Steden Kunstenaars Boeken Exegese


Hoofdmenu Aanvullingen E-mail Site info Actueel

THEMATA UIT DE PASSIE

Ecce Homo - Christus op de Koude Steen - Man van Smarten - Arma Christi - Mystieke wijnpers - Passiespelen

Ecce Homo

Daarop kwam Jezus naar buiten, met de doornenkroon op en de purperen mantel aan. 'Hier is hij, de mens,' zei Pilatus.
(Johannes 19,5)
In de Latijnse Vulgaatvertaling luiden de woorden van Pilatus Ecce homo.
De verbeelding van de gegeselde Christus met doornenkroon, spotmantel en gesel in de gewonde handen vormt in de de Westerse beeldende kunst een geliefd thema, zowel in de schilderkunst als de beeldhouwkunst.
Deze categorie kunstwerken wordt met Ecce homo aangeduid of Christus voor Pilatus.
De eerste afbeeldingen van Ecce homo in de kunst verschenen in de 9e en 10e eeuw in de Syrisch-Byzantijnse cultuur van de Antiochisch-Griekse christenen.
De eerste kruiswegstatie wordt vaak als een ecco homo-tafereel uitgebeeld.

Christus op de Koude Steen


Het thema van Christus op de Koude Steen, ook wel geheten De rust van Christus tijdens de kruisweg, komt in de bijbel niet voor.
Onder invloed van volksgeloof en de behoefte meer te weten over het leven van Christus werden laatmiddeleeuwse passietraktaten geschreven vol extra details.
Christus op de Koude Steen kan naar meerdere momenten tijdens de kruisdraging verwijzen.
In bepaalde traktaten uit de veertiende eeuw wordt verwezen naar Christus die bijna onder de last van het kruis bezweek en op een steen ging zitten om uit te rusten, waarbij Christus ook zijn moeder ontmoette (statie IV).
In andere vindt de rust op de koude steen plaats ná de kruisdraging en de ontkleding van Christus en vóór de kruisiging.
Christus neemt plaats op de steen, wacht zijn moment van executie af en overpeinst zijn leven.
Tamelijk uniek is dat kunstenaars Christus op dit moment met toestemming van de Kerk naakt mochten afbeelden.
In de iconografie kiezen veel kunstenaars er overigens toch voor om Christus' lendenen te bedekken met een lendendoek.
Deze lendendoek zou volgens middeleeuwse legenden de hoofddoek van Maria zijn, waarmee zij de naaktheid van haar zoon bedekte.

Christus zit moederziel alleen op een steen, reeds gegeseld en getooid met de doornenkroon, in afwachting van zijn executie.
Soms wordt Christus ook nog omringd door de passiewerktuigen of draagt hij die zelf.
Vaak lijkt hij melancholisch in gedachten verzonken en leunt hij al dan niet met zijn hoofd in zijn hand.

Sommigen vermoeden dat de oorsprong van het thema ook samenhangt met de mysteriespelen, want daarin speelde het na 1400 vaak een rol.

Man van Smarten

Geminacht en gemeden werd hij door de mensen, man van smarten, met ziekte vertrouwd, een mens die zijn gezicht voor ons verbergt, door ons geminacht en als niet de moeite waard beschouwd. Hij heeft onze ziekten op zich genomen, en onze smarten heeft hij gedragen; wij echter beschouwden hem als een geslagene, door God gekastijd en vernederd.
(Jesaja 53,3-4)
Dit citaat van de profeet Jesaja wordt vaak gezien als een voorspelling van de komst van de Messias.
Het was in de 15e eeuw een populair thema.
Een legende over paus Gregorius I de Grote vertelt dat hij tijdens het opdragen van de mis een visioen had waarin de gestorven Christus op het altaar verscheen en hem zijn verwondingen liet zien.
Rondom Christus zag hij de lijdensinstrumenten.
De gestorven Christus die hem verscheen, is een zelfstandig thema geworden in de christelijke iconografie en kreeg in navolging van Jesaja de titel Man van Smarten.
Christus toont de wonden van zijn passie aan de gelovigen.
Hij werd afgebeeld met de wonden van de nagels in handen en voeten, de lanssteek in zijn zijde en gekroond met de doornenkroon.
Dikwijls werden de Arma Christi (zie onder) ook afgebeeld, al dan niet gedragen door engelen.
Ook dit thema komt op geen enkele wijze voor in de vier passieverhalen in het Tweede Testament.

Soms wordt de beeltenis van Christus op de Koude Steen gelijkgesteld met de Man van Smarten.
Dit is echter in origine niet correct, want Christus op de Koude Steen is een episode tijdens de kruisweg, terwijl de Man van Smarten een moment is ná de kruisiging en de verrijzenis.
Omdat een verrezen en dus levende Christus zijn passiewonden toont, onstond de vereenzelviging van beide thema's.
De populariteit van de schilderingen en beelden van deze twee motieven werd bevorderd door de volle aflaat die de Kerk verleende aan gelovigen die voor zo'n afbeelding hun gebed uitpraken.

Arma Christi


De Arma Christi, 'Wapens van Christus', zijn in de letterlijk betekenis de 'wapen'schilden met afbeeldingen van voorwerpen die verband houden met de executie van Christus.
De belangrijkste passiewerktuigen zijn: geselkolom, geselroede, spotmantel, doornenkroon, rietstok, kruis, doek van Veronica, spijkers, hamer, dobbelstenen, kruisopschrift, azijnemmer, hysopstengel, majoraantak, spons, lans en nijptang.
Ook maakte de zon en de maan, een soldatenmantel, een kelk, een ladder er soms deel van uit of personen als Kajafas en Judas (overlevering), Petrus met een zwaard (oorafhakking Malchus) of een kraaiende haan en dienstmeisje (Petrus' verloochening) en een (Christus) slaande hand (van een soldaat).
Deze werktuigen staan al op 12e-eeuwse voorstellingen van het Laatste Oodeel
Na 1300 werden ze een algemeen bekend motief en toegepast op consoles, sluitstenen of bidprentjes.
Uit de 16e eeuw zijn curieuze beeldjes bekend van een naakte Jezusbaby met een of meerdere lijdenswerktuigen in zijn handjes.

In de beeldende kunst worden de arma vaak gedragen door engelen die Christus omringen, functioneren ze als attributen van heiligen, of worden ze als groep afgebeeld.
Symbolisch drukken zij de 'wapens' van het christelijk geloof uit waarmee zonde en dood worden bestreden.

Mystieke wijnpers

Ik heb de perskuip alleen getreden, geen van de volken hielp me daarbij. Ik trad hen in mijn woede, vertrapte hen in mijn toorn. Hun bloed bespatte mijn kleren, al mijn kleren werden besmeurd.
(Jesaja 63,3)
Dit citaat van de profeet Jesaja heeft geleid tot het ontstaan van de mystieke afbeelding van Jezus die de wijnpers treedt.
De wijnperser werd gezien als een voorafbeelding van Christus.
Zo schreef kerkvader Gregorius de Grote: 'Geheel alleen heeft hij de wijnpers betreden waarin hijzelf geperst zou worden en op eigen kracht overwon hij het lijden.'
Ook in oude tijden al gebruikt werd de metafoor vanaf het begin van de 12e eeuw de hele middeleeuwen door, vaak zeer gedetailleerd, uitgebeeld.
Christus, met het kruis op de schouders, staat in een wijnpers de druiven te persen
De wijn of het bloed van Christus wordt opgevangen door boeren of door engelen in een wijnton of in een miskelk.
De zware persbalk in de constructie van de pers heeft soms de vorm van het kruis.

Passiespelen



De oorsprong van passiespelen ligt in het middeleeuwse geestelijke toneel. Als onderdeel van de liturgie werden toneelstukjes opgevoerd die een toelichting vormen op de viering van een of ander kerkelijk feest, zoals het uitbeelden van een levende kerststal met Kerstmis (nog steeds gebruikelijk buiten de liturgie om). Ook paasspelen hadden in Europa een duidelijke plaats bij het gezongen ritueel op paasmorgen aan het eind van de vroegmis. Deze liturgische paasviering heeft mogelijk model gestaan voor het onstaan van middeleeuwse mysteriespelen, moraliteiten, mirakelspelen en heiligenspelen waaronder de passiespelen. De spelen werden meestal opgevoerd op kerkpleinen of marktplaatsen.

De oorsprong van de passiespelen in Duitsland ligt in de 11de eeuw. Oberammergau begon ermee nadat het wonderbaarlijk gespaard was gebleven voor de rondwarende pest. Uit dankbaarheid besloten de bewoners God voortaan eens per decennium te eren met de opvoering van de passie. Sindsdien viel niemand meer ten prooi aan de Zwarte Dood. In de zomer van 2022 werd het pasiespel voor de 42e keer opgevoerd. Het dorp is met de passiespelen wereldberoemd geworden, maar ook berucht. Het nazisme kreeg het passiespel in zijn greep. Judas werd toen, veel meer dan in oudere edities, door een acteur gespeeld met een gemene tronie, een grote haviksneus en als joodse geldwolf. Hij was gekleed in een gele mantel: de signaalkleur die de nazi's gebruikten om joden in een kwaad daglicht te stellen. Zijn buidel met zilverlingen was nadrukkelijk zichtbaar, zijn blik sluwer. Judas' tegenspelers, Jezus en Maria Magdalena voldeden daarentegen uiterlijk juist aan arische idealen die het nazisme predikte. In 1934 brachten honderden figuranten op het podium de Hitlergroet op het moment in het passiespel dat de menigte de kruisiging van Jezus eiste met An's Kreuz mit ihm!'. Na de Tweede Wereldoorlog nam de burgemeester van Oberammergau zich voor iedereen die bij de organisatie van de passiespelen was betrokken, te onderwerpen aan het denazificatieprogramma. Van de 1200 deelnemende mannen, vrouwen en kinderen moesten er 300 verantwoording afleggen over hun kennelijke steun aan het nazisme.

In Nederland zijn de passiespelen in Tegelen bekend geworden. Sinds 1931 hebben daar 21 uitvoeringen plaatsgevonden, de laatste in 2021. De spelen zijn nu in principe om de vijf jaar, de eerstvolgende editie is dus gepland voor mei 2026.
2016 Paul Verheijen / Nijmegen