JHERONYMUS BOSCH
Wilgefortistriptiek
BaardheiligeWilgefortis was volgens de legende een tot het christendom bekeerde mooie dochter van een heidense, Portugese koning, die haar met de heidense koning van Sicilië wilde laten trouwen.Zij had haar hart echter al aan Jezus als haar hemelse bruidegom verpand, een legendarisch gegeven dat zij gemeen heeft met vele heilige maagden. Vanwege haar weigering liet haar vader haar geselen en in een donkere kerker werpen. Aldaar bad zij met grote devotie dat God haar gezicht zodanig zou veranderen dat zij totaal onaantrekkelijk voor mannen zou worden. God verhoorde haar gebed en liet een grote zwarte baard op haar gezicht groeien. In blinde woede liet de vader zijn dochter vervolgens kruisigen, niet met spijkers maar met koorden. Aan een arme speelman schonk zij vanaf het kruis haar gouden muil en drie dagen lang bad ze voor de lijdende mensheid alvoor ze stierf. Nadat ze door engelen naar de hemel was gebracht, ging het paleis van de koning in vlammen op en barstte een hevige storm los. Volgens enkele versies van de legende bekeerde de koning zich daarop ook tot tot het christendom. 
Deze legende heeft alles te maken met een laatmiddeleeuws misverstand van een bepaalde, tot in de 6e eeuw teruggaande afbeelding van het Volto Santo, 'heilig gelaat', in Lucca van de gekruisigde Jezus - naar Byzanthijns gebruik - met een lang gewaad. (Zie Nikodemus bij de kruisafneming.) Men was namelijk gewend aan een zo goed als naakte gekruisigde en men zag deze volledig geklede gehangene aan voor een vrouw. Van deze interpretatie ging de legendevorming uit. Tot in de 19e eeuw was Wilgefortis geliefd en werd ze vooral door vrouwen te hulp geroepen in alle mogelijke noden. In Noord-Frankrijk en Vlaanderen vroegen vrouwen haar verlost te worden van een slechte echtgenoot. Het Roomse Martelaarsboek herdenkt haar op 20 juli als volgt: In Portugal de heilige maagd Wilgefortis, martelares. Zij moest strijden voor het christelijk geloof en voor haar zuiverheid en verdiende op het kruis een roemvolle zegepraal te behalen.Zijnde té legendarisch is ook zij in 1969 van de canon geschrapt. Op afbeeldingen is het onderscheid tussen een gekruisigde Jezus of Wilgefortis niet altijd duidelijk. De naam Wilgefortis is vermoedelijk afgeleid van het Latijnse virgo fortis, 'sterke maagd'. Ze is ook bekend onder vele andere namen, zoals Ontcommer, omdat ze 'kommer en kwel' wegneemt bij hen die tot haar bidden. Er bestaan verder ook afbeeldingen van nog zo'n gekruisigde martelares, Julia van Corsica (feestdag 22 mei). Deze Julia was een uit Carthago afkomstige slavin, die volgens een in de 7e eeuw opgetekende legende op Corsica bij de inval van de Vandalen in 439 gekruisigd zou zijn. |
TriomfIn de Sint Jan in Den Bosch had Wilgefortis haar eigen altaar waarboven volgens een 16de eeuwse kroniek een Oncummera barbata te zien was. Hier ligt dus mogelijk de oorsprong van of de aanleiding tot het vervaardigen van dit drieluik van Jheronimus Bosch.Op het middenpaneel torent Wilgefortis als een prinses hoog uit boven een grote mensenmenigte. Met touwen is ze aan een zogenaamd Tau-kruis of Antoniuskruis gebonden. Ook haar voeten zijn samen met het blauwe onderkleed vastgebonden. De heilige zelf is geschilderd in triomfantelijke houding; ze belichaamt verlossing en verrijzenis, geaccentueerd door de pauweogen op haar blauwe onderkleed. De traditionele iconografie van een kruisigingsscène schrijft voor dat de twee zijden links en rechts het 'slechte' en het 'goede' symboliseren. Rechts staat een groep mannen die allen met hun gezicht richting kruis kijken. We zien een dikbuikige man die wijst naar zijn gordel waarop een confrontatie tussen een beer en een aap is te zien. Moeten we dit zien als een toespeling op de ongelijke strijd tussen de beoogde bruid en bruidegom? Geheel anders is de groep aan de andere kant: zij kijken van het kruis weg. Maar welke zijde is nu de goede en de slechte kant? Wie is de in dure kleding (let op mantelspeld van edelmetaal) gehulde man die aan de voet van het kruis in katzwijm is gevallen en door twee monniken wordt opgevangen? Iconografisch neemt hij de plaats in van Maria op kruisigingsafbeeldingen van Jezus. Op zijn modieuze strakke maillot is het bekende nachtuiltje op een tak geborduurd dat vaak voorkomt op Bosch' schilderijen en dwaasheid en verblinding symboliseert. Voor hem is een schop in de aarde gestoken: betreft het hier 'wie een kuil graaft voor een ander valt er zelf in' uit Psalm 7,16? Is het de koning van Sicilië die zijn gewenste huwelijk verloren ziet gaan? Bosch paste opvallend veel rood toe, de kleur van het martelaarschap. De baard van Wilgefortis kwam pas aan het licht bij een restauratie van de triptiek in 2013-15, zij het dat het slechts lichte baardgroei van kin tot slaap betreft. Toen werd ook duidelijk dat de afgebeelde heilige niet Julia van Corsica moest voorstellen, maar Wilgefortis. Moest de heilige voor Bosch (of opdrachtgever?) toch een aantrekkelijke prinses blijven? |
Zijpanelen vroeger en nuRöntgenfoto's hebben aangetoond dat oorspronkelijk op elk zijpaneel een man geschilderd was, knielend en gehuld in vrij weelderige bontgekleurde kleding en veel groter afgebeeld dan de mannen op het middenpaneel. Het betreft hier waarschijnlijk twee schenkers uit de beschaafde stadselite die met samengevouwen handen elk vanuit zijn eigen paneel naar de centrale voorstelling kijken.Op de achtergrond waren de twee rampen geschilderd die na Wilgefortis' dood plaatsvonden: links de paleisbrand (over de brug worden goederen in veiligheid gebracht) en rechts de storm (een reusachtige vis wordt weggesleept en drie schepen zijn gekapseisd). Waarom alleen de schenkers in de werkplaats van Bosch al snel werden overgeschilderd en de achtergrond niet blijft giswerk. Waren zij overleden of misschien in diskrediet geraakt? Op het linkerluik verscheen nu Antonius Abt en op het rechterpaneel kwamen twee figuren (een priester en een beulsknecht?) die vermoedelijk waren bedoeld als voortzetting van de groep mannen onder het kruis. De schilderingen aan de achterzijde zijn eeuwen geleden al verloren gegaan. |
|
Jheronimus Bosch (circa 1450-1516)
Wilgefortistriptiek (1495-1505) Olieverf op eiken, 105 x 63 cm (middenpaneel), 105 x 28 cm (zijpanelen) Venetië - Gallerie dell'Accademia |