CARAVAGGIO
Tomas
OngezienCaravaggio heeft op dit schilderij het gedetailleerde verslag in het Johannesevangelie recht-door-zee en naturalistisch vertaald in een driekwart compositie. Aan de linkerkant staat de helder verlichte figuur van Christus. Met zijn rechterhand heeft hij de plooien van zijn antieke tuniek opzij getrokken en heeft met zijn door een spijker gewonde linkerhand de pols van de twijfelende Tomas vastgepakt. Die leunt voorover tot dicht bij Christus en staart ongelovig, met grote ogen en een gefronst voorhoofd, bij de wond in diens zijde, waarin hij - geleid door Christus - de wijsvinger van zijn rechterhand insteekt. Er staan nog twee discipelen achter Tomas die getuige zijn van de gebeurtenis. Ze worden dicht tegen de twee hoofdrolspelers gedrukt en staren met even grote ogen naar de vinger in de wond. Christus in zijn witte tuniek en verlicht door het licht staat in antithetisch met de discipelen gekleed in meer eigentijdse, donkere gewaden – in een belichaming van licht versus donker, goddelijke kennis versus menselijke twijfel. De discipelen zijn getekend door het harde leven en als tamelijk oud voorgesteld, hoewel over hun leeftijd uit de Bijbel niets bekend is. Ze worden zeker niet geïdealiseerd voorgesteld. Op grond van zijn iconografische kenmerken veronderstel ik dat de man achteraan Petrus moet voorstellen.Caravaggio's compositie is van indrukwekkende monumentaliteit. De vier krachtige figuren, geschilderd binnen een halve cirkel, zijn versmolten tot een monolithisch blok, hun hoofden dicht op elkaar gepropt. Al hun blikken komen als stralen samen op het motief van de handen en de wond in de zijde van Christus. Kijken en zien worden in gang gezet met een enorme intensiteit, die een radicale picturale uitdrukking geeft aan Tomas' behoefte om zeker van de waarheid te zijn en om de verrijzenis met eigen ogen te bevestigen. Alleen door de wonden van Christus voor zichzelf te zien en zijn vinger daadwerkelijk in zijn zij steken, worden de twijfels van Tomas ontzenuwd. Caravaggio's schilderij maakt de bevoorrechte ervaring van Tomas direct toegankelijk en relevant voor hedendaagse kijkers. Het radicale karakter van zijn compositie kent geen voorlopers in de Italiaanse kunst. De naturalistische stijl contrasteert sterk met de geïdealiseerde taferelen van zijn tijdgenoten en van de generaties ervoor. Dat werd hem niet altijd in dank afgenomen. Sommige van zijn schilderijen werden door de opdrachtgever als té realistisch geweigerd. De jonge Caravaggio werd wees op elfjarige leeftijd. Misschien heeft dat hem wel getekend met een zekere nuchterheid. Hij was nogal opvliegend en in 1606 doodde hij een rivaal in de liefde tijdens een ruzie. Vanaf toen moest hij vluchten van de ene stad naar de andere. Die dramatische gebeurtenis zou de oorzaak kunnen zijn van de droeve gelaatsuitdrukkingen in zijn laatste schilderijen. Caravaggio werd geprezen als de ontdekker van het clair-obscur. Met lichtbundels benadrukt hij sommige onderdelen van het tafereel. Dat is ook hier goed te zien. Hij beeldt de scène uit alsof het in het huis van de buurman plaatsvindt. De bijbelse figuren verschijnen tastbaar. |
KopieënVan Caravaggio is bekend dat hij vaak meerdere versies maakte van zijn schilderijen. Ook van dit zeer populaire werk bestaan meerdere nauwelijks van elkaar afwijkende schilderijen. Dat roept de vraag op of ze gemaakt zijn door Caravaggio zelf of door kopiïsten. Een versie die zich nu in het Uffizi in Florence bevindt, werd bij de aanslag in 1993 beschadigd, daarna gerestaureerd en is mogelijk vervaardigd in het atelier van Mattia Preti. Een ander bevindt zich in een particuliere collectie. Mogelijk is deze kopie door Caravaggio zelf vervaardigd met hulp van Prospero Orsi.In 1999 werden in een kerk in het Franse Loches vrijwel exacte kopieën ontdekt van dit werk en ook van De maaltijd te Emmaüs. Na onderzoek werd in 2006 vastgesteld dat het originele Caravaggio's betrof. |
Hendrick ter Brugghen Hendrick ter Brugghen maakte dit schilderij meer dan zeven jaar na zijn terugkeer uit Rome waar hij de werken van Caravaggio leerde kennen. De ongelovige Tomas is onmiskenbaar gebaseerd op Caravaggio's compositie van hetzelfde onderwerp. Hoewel in spiegelbeeld vertoont Ter Brugghens versie alle kenmerken van Caravaggio. Door de figuren ten halven lijve af te beelden en door ze voor een egaal okergrijze achtergrond te plaatsen, concentreerde Ter Brugghen net als Caravaggio de compositie op de essentie van het bijbelse verhaal. Ogen en handen spelen ook hierin een wezenlijke rol, het verhaal wordt met nadrukkelijke gebaren verteld. Christus brengt de hand van Tomas naar de wond - die in het midden van de compositie is geschilderd - in zijn zijde om hem het tastbare bewijs van zijn verrijzenis te geven. Merk op dat Ter Brugghen niet Christus' andere kruiswonden toont, die Tomas volgens het bijbelverhaal óók wilde zien. Nieuwsgierig buigen drie andere apostelen zich voorover en turen naar Tomas' vinger die de wond betast. Om het belang van het 'eerst zien, dan geloven' nadruk te geven, introduceerde Ter Brugghen een pince-nez waar de oude apostel rechts doorheen staart. Het spel met de handen zette hij voort met de apostel die met de handen gevouwen niet naar Christus, maar naar de hemel kijkt. De apostel naast hem kijkt ook niet, want hij heeft zijn ogen gesloten. Deze twee leerlingen roepen ongetwijfeld Christus' uitspraak in herinnering Gelukkig zij die zonder gezien te hebben toch tot geloof komen. |
Mattia Preti Mattia Preti beeldt de scène uit in een verticale compositie en laat de verrezen Christus in de richting van de toeschouwer kijken. Christus leunt in een merkwaardige houding tegen een tafel om zijn stigmata te laten zien. Tomas voelt de wond, maar kijkt een andere kant op. Wil hij de apostel naast hem vertellen dat hij de verrijzenis erkent? Preti voegde de kruisstaf met vaandel toe - symbool van Christus' verrijzenis - verticaal boven de zijdewond. De knielende apostel met de open armen op de voorgrond is vermoedelijk Petrus. De jonge apostel rechts (Johannes?) buigt zich mediterend over de wond in Christus' linkerhand. |
Giovanni Antonio Galli Giovanni Antonio Galli, bijgenaamd Lo Spadarino (zijn vader was spadaro, zwaardmaker) schilderde een levensechte Christus die krachtig is aangelicht tegen een donkere achtergrond. Zijn halfnaakte lichaam is gewikkeld in - naar het lijkt - zijn lijkwade, geschilderd als een kreukelig geplooid wit kleed. Verwachtingsvol en ons bijna uitnodigend toont hij de toeschouwer zijn open wond om die aan te raken. Het beeldtype, soms wel als 'lijdensporno' aangeduid, is bedoeld dat de kijker zich verplaatst in de pijn van Christus. Tomas en andere apostelen liet Spadarino daarom achterwege zodat hij zich volledig op Christus kon concentreren. Wij, de toeschouwers, nemen hun rol over en worden zo persoonlijk in het verhaal getrokken. Moet je van dit soort afbeeldingen nu geschokt zijn of mag je er ook van genieten? |
|
Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610)
Incredulità di Tommaso (1601-02) Olieverf op doek, 1067 x 146 cm Potsdam - Slot Sanssouci Hendrick ter Brugghen (1588-1629) De ongelovige Tomas (circa 1622) Olieverf op doek, 108 x 133 cm Amsterdam - Rijksmuseum Mattia Preti (1613-1699) De ongelovige Tomas (1656-60) Olieverf op doek, 187 x 146 cm Wenen - Kunsthistorisches Museum Giovanni Antonio Galli (Lo Spadarino) (1585-1652) Christus die zijn wonden toont (1625-35) Olieverf op doek, 132 x 98 cm Perth - Pert Museum and Art Gallery & Kinrose Council |