FRA ANGELICO

Thebaïde

Thebe

De term Thebaïde verwijst naar de voorstelling van een rotsachtig landschap waarin een groep monniken zich bezighoudt met verschillende activiteiten die verband houden met hun leven van gebed en ascese. De term is afgeleid van een verzameling teksten die het leven van de woestijnvaders rond de Egyptische stad Thebe vertellen.
In het veertiende-eeuwse Italië ontstond er nieuwe belangstelling voor het leven van de vroege kluizenaars die zich terugtrokken in woestijnen in Egypte en daar alleen of in kleine groepen woonden. Italiaanse teksten in de volkstaal, gebaseerd op eerdere Griekse en Latijnse hagiografische bronnen, maakten de levens van deze cenobitische monniken en kluizenaars populair. In verschillende Italiaanse steden (Pisa, Siena, Florence) leerden monumentale fresco's de gelovigen over het voorbeeldige leven van de ascetische woestijnvaders. In het vijftiende-eeuwse Florence werden ook versies gemaakt die op grote houten panelen waren geschilderd. Verschillende hiervan, waaronder het hier afgebeelde paneel, zijn in volledige of fragmentarische staat bewaard gebleven.
Vooraanstaande geleerden hebben het paneel toegeschreven aan Fra Angelico, een mening die echter niet unaniem is. Gesuggereerd is ook dat het een latere kopie is, geschilderd door Gherardo Starnina (±1360-1413).

Taferelen

Het paneel toont verschillende gebeurtenissen uit het dagelijkse leven van de kluizenaars. De meeste hiervan kunnen niet worden herleid tot een precieze schriftelijke bron en vertellen geen feitelijk verhaal. Ze tonen eerder de typische activiteiten van de woestijnvaders, waarbij vaak de nadruk wordt gelegd op de harmonieuze en wederzijds ondersteunende relatie tussen hen.

Ze worden rondgedragen in eenvoudige draagstoelen of in handkarren getrokken door hun jongere metgezellen of, in één geval, door twee leeuwen.
Ze rijden op herten en ezels.
Ze leunen op hun wandelstokken en krukken.
Een wordt gedragen door vier jongere broeders en zegent een groep die voor hem knielen.
Een bidt op een heuveltop en wordt gevoed door een engel.
Voor een vindt een begrafenis plaats (zie detailafbeelding).
Wellicht is dit Ephraïm van Syrië (306-373; feestdag 9 juni), een vooral in de Oosterse kerk vereerde heilige. In het Westen vaak afgebeeld vanwege zijn begrafenis. Zijn lichaam wordt hier op een baar bedekt met een rode loper en omringd door monniken die op verschillende manieren uiting geven aan hun verdriet.
Twee hebben zich teruggetrokken in kleine hutten en worden bezocht of gevoed door hun leerlingen.
Twee anderen hebben zich van de wereld teruggetrokken in ontoegankelijke grotten in de rotsen en hun voedsel wordt in manden naar hen toe gebracht.
Twee onderhouden een moestuin die door een heg gescheiden is van het achterliggende huis, waarvoor twee in gesprek zijn.

De setting van deze scènes is een fabelachtige, rotsachtige wildernis bezaaid met bomen, die voor de laatmiddeleeuwse Italiaanse toeschouwer de onherbergzame omgeving die in de legenden wordt beschreven het beste tot uitdrukking moet hebben gebracht. Om dit laatste te benadrukken verschijnen er op verschillende plaatsen leeuwen: een leeuwin zorgt voor haar jongen bij de ingang van een grot, een mannetjesleeuw rust in lang gras in de schaduw van een uitstekende klif, en een derde leeuw voedt zich met zijn gevangen prooi op een heuvel.
Het rotsachtige landschap omvat ook verschillende gebouwen, waaronder kerken die worden gekenmerkt door slanke, gotische proporties en geaccentueerd door het felle licht. In overeenstemming met de beeldtraditie die geworteld is in de veertiende-eeuwse Italiaanse schilderkunst, hebben de gebouwen geen realistische proporties en lijken ze op maquettes. Op de voorgrond bevindt zich een stuk water, misschien verwijzend naar de Nijl, waarover antropomorfe winden de zeilen van kwetsbare zeilboten uitblazen.

Functie

De oorspronkelijke functie van Thebaïde-panelen blijft onduidelijk. Het is mogelijk dat ze deel uitmaakten van het meubilair of de lambriseringen in een gemeenschappelijke ruimte (sacristie, kapittelzaal) van een religieuze orde die bijzondere waarde hechtte aan de waarden van het kluizenaarsleven. De panelen zouden ook vervaardigd kunnen zijn voor privédevotie of aan de muur van een familiekapel kunnen zijn geplaatst. Wat hun herkomst betreft, blijft de mogelijkheid bestaan dat de Medici deze panelen uit een kloosteromgeving hebben verworven.
Het werk geeft een goed beeld van de wijze waarop men zich in de late middeleeuwen het oudste ascetisme voorstelde. Het weelderige landschap wordt gedomineerd door een rivier die in zee stroomt en is gevuld met bomen, een metafoor voor de spirituele tuin waar de deugdzame asceten zouden gedijen.

Fra Angelico ? (±1395-1455)
Thebaïde (±1420)
Tempera op hout, 75 x 207 cm
Florence - Uffizi