MAARTEN VAN HEEMSKERCK
Madonna met Kind
Meester en leerling
Het links afgebeelde schilderij is een van de vroegste werken van Maarten van Heemskerck, gemaakt in de periode dat hij de leerling was van Jan van Scorel in Haarlem. De stijl ervan lijkt erg op die van van Scorel. De houding en behandeling van het hoofd van de Maagd, haar kapsel en kostuum vertonen gelijkenis met Scorels Maria Magdalena (zie inzet*).
Op het schilderij van Van Heemskerck zit een bleke vrouw voor een uitgestrekt landschap en houdt een naakte babyjongen op haar schoot in dit horizontale schilderij. De vrouw, Maria, zit met haar knieën naar links, maar ze kijkt ons aan vanuit de hoeken van haar bruine ogen. Ze heeft een delicate neus, gladde wangen, een puntige kin en haar roze lippen zijn gesloten. Een paar strengen blond haar ontsnappen uit vlechten die elkaar aan de bovenkant van haar hoofd overlappen. Ze draagt een rozerode jurk over een doorschijnend wit onderkleed, dat zichtbaar is langs de halslijn en op de onderarmen. Een doek met strepen in azuurblauw en poederblauw, lichtroze, citroengeel en blauwgroen is gedrapeerd over haar zittende dijen en is gewikkelt om haar heupen. Eén hand rust op haar schoot bij een van de voeten van de baby en de andere ondersteunt de andere heup van het kind. De baby, Jezus, heeft strak gekruld blond haar en een rood gezicht. Zijn lichaam lijkt op een enigszins gespierde volwassene. Jezus laat zijn schouders tegen de borst van zijn moeder rusten en draait zich om om naar haar op te kijken. Eén hand raakt een van haar borsten aan en de andere houdt een vlinder vast bij zijn perkamentgele vleugels. De vlinder staat symbool voor het nieuwe leven en Christus' opstanding. Dit motief wordt hier gebruikt voor het moment van het verlaten van je lichaam, het sterven. Het is een volstrekt origineel bedenksel van Van Heemskerck. Jezus zit op een bijna tastbaar echte glazen wereldbol, waardoorheen de stof van Maria's kleding en de oosterse doek zichtbaar zijn. Zijn rechtervoetje rust op het gouden kruis dat op de bol staat en verwijst dus eveneens naar zijn toekomstige executie. Een knoestige boom met donkergroene bladeren slingert zich van een rotspunt naar links. Moeder en Kind worden van links belicht en Maria werpt een schaduw op de grote, platte kei waarop ze zit. Het land loopt steil naar beneden voorbij de kei. Een man in een lichtroze gewaad dat in de wind wappert, staat op een rotspunt bij een grazend dier. Omdat deze geïdentificeerd kunnen worden met Jozef en een ezel, wordt het schilderij ook wel betiteld als Rust op de vlucht naar Egypte. Klein van formaat lopen of rennen drie andere mensen in de verte rechts van ons. Stenen structuren zijn verstopt tussen met bomen bezaaide heuvels die zachtjes terugrollen naar een wazige blauwe, bergachtige horizon, die ongeveer vijfzesde van de weg omhoog in deze compositie komt. De lucht erboven is een soortgelijk ijzig blauw. * Jan van Scorel (1495-1562) Maria Magdalena (±1530) (Amsterdam - Rijksmuseum; olieverf op paneel, 66 x 76 cm) |
Tweede versieOngeveer een jaar later schilderde Van Heemskerck wederom een Madonna met Kind (rechterafbeelding). Als een standbeeld zit een krijtwitte Maria op de uiterste voorgrond, schuin naar links gericht, en fixeert de kijker met een koele blik vanuit haar ooghoek. Ze heeft haar rechterborst blootgelegd, zoals overeenkomt met het middeleeuwse type Madonna lactans, de Moeder van God die het kindje Jezus borstvoeding geeft. Maar de jongen lijkt helemaal geen honger te hebben, draait zich om en laat zijn blik naar rechts afdwalen. De eigenaardige divergentie van de bewegingsrichtingen in de groep figuren wordt weerspiegeld in de ongebruikelijke diagonale indeling van de totale compositie.Maria is nu harmonischer in het landschap opgenomen. In gedraaide houding grijpt het Kind met een handje zijn moeders omslagdoek vast. Behalve door de voedende borst suggereert Van Heemskerck ook intimiteit doordat Maria het voetje van Jezus vastgrijpt en zijn ruggetje aanraakt. Het landschap is rotsachtig met antieke overblijfselen als achtergrond. Traditioneel symboliseren rüines het einde van het heidendom door de geboorte van Christus. Rechtsboven zien we een obelisk achter een palmboom. Van Heemskerck nam al deze elementen over van zijn meester Jan van Scorel, in wiens Haarlemse atelier hij werkte ten tijde van de creatie van de Bazelse Madonna. Scorel was toen al in Italië geweest, waar zijn schilderstijl onder invloed van zijn Italiaanse tijdgenoten volledig was veranderd. Heemskerck zelf zou pas twee jaar later naar Rome vertrekken. |
|
Maarten van Heemskerck (1498-1574)
Madonna met Kind in een landschap / Rust tijdens vlucht naar Egypte (1528-29) (linkerafbeelding) Olieverf op paneel, 58 x 75 cm Washington - National Gallery Madonna met Kind bij een antieke ruïne (1530) (rechterafbeelding) Olieverf op paneel, 90 x 70 cm Bazel - Kunstmuseum |