NamenDe Duivel, Satan, Lucifer, Asmodeüs, Beëlzebub, Belial, Sammuël, Mephisto. Zoveel namen als er zijn voor de belichaming van het kwaad, zoveel manier zijn er ook om hem af te beelden. Kunstenaars hebben Satan op talloze manieren uitgebeeld. Hoe ziet de duivel er uit?Binnen het christendom is de duivel de belichaming van het kwaad. Volgens Genesis is de duivel een gevallen engel, die tegen God rebelleert. Er wordt op meerdere plekken in de Bijbel naar de duivel gerefereerd. In het Tweede Testament lezen we bijvoorbeeld hoe Jezus in de woestijn een drievoudige beproeving door de duivel ondergaat. Wie de satan precies is en hoe hij eruit ziet, blijf vaag. Er zijn daarom veel legenden ontstaan die meer over de duivel vertellen. Juist deze enge verhalen vormen een onuitputtelijke inspiratiebron voor kunstenaars. |
GeschiedenisMiddeleeuwenIn de vroege middeleeuwen speelt de duivel een kleine rol in het katholieke geloof. Hij duikt vooral op in hagiografieën, waarin de heiligen en God hem keer op keer verslaan. De duivel is niet de gevaarlijke brenger van het kwaad, maar toch vooral een kluns die steeds verslagen wordt. In kunstwerken uit de middeleeuwen is de duivel vaak een menselijke gedaante met dierlijke kenmerken zoals een staart, vleugels, klauwen of hoorntjes. De slang die Eva verleidt in het paradijs wordt vaak ook gezien als een vermomming van de duivel. Het uiterlijk van de duivel begint in de kunst eenduidiger te worden, nadat Dante de Goddelijke Komedie heeft geschreven. De duivel heeft in dat boek drie muilen waarmee hij drie verraders verslindt: Brutus, Judas en Cassius. Ook zou de duivel met zijn halve lichaam in bevroren water zitten. In schilderijen uit de renaissance zien we daarom vaak een duivel met drie monsterlijke koppen. Vaak zit de duivel op mensen te kauwen en soms staat hij in een ketel. Dit verwijst naar het hellevuur waar de zielen in vergaan. In de Griekse mythologie verwijst de ketel ook naar wedergeboorte. Medea stopte een oude geit in een ketel die er weer uit kwam als jong geitje. Ook de eerder genoemde slang is een verwijzing naar wedergeboorte, omdat een slang steeds zijn oude huid achterlaat. In veel schilderijen zitten dus verwijzingen naar wedergeboorte, alsof zielen na het uitzitten van hun straf in de hel een nieuw begin konden krijgen. Renaissance Als in de renaissance heksenverbrandingen steeds vaker voorkomen, wordt de duivel in schilderijen ook vaker afgebeeld met heksen. Heksen waren vrouwen die hun ziel verkocht hadden aan de duivel en het kwaad probeerden te verspreiden. Heksen zouden vrijwillig geslachtsgemeenschap met de duivel hebben tijdens heksensabbatten. Volgens legendes verscheen de duivel als een geit, een stier of een slang bij een heksensabbat. 19e eeuw Het beeld van duivel veranderde rond 1800 drastisch, opnieuw door een boek. In Goethe’s Faust wordt de duivel beschreven als een sluwe man, die probeert om mensen te verleiden over te stappen naar het kwaad. Faust sluit zo’n pact met Mephisto (de duivel) en geniet van de geschenken van de duivel. Maar na een tijdje komt Faust tot de conclusie dat dit hem niet gelukkig maakt. In de schilderijen uit de 19e eeuw is de duivel dus veel menselijker dan in eerdere werken. Hij heeft meestal een verleidelijk lichaam, maar ook kenmerken van iets bovennatuurlijks zoals vleugels. Het past bij het beeld dat iedereen soms verleid wordt om iets slechts te doen. Zo veranderde de duivel in de loop van de kunstgeschiedenis van een monsterlijk wezen tot iemand die in ons allemaal zit. |
Job, Judas en MichaëlDeze drie bijbelse personages zijn waarschijnlijk het meest bekend in relatie met Satan.
|
| 2016 Paul Verheijen / Nijmegen |