VAN EYCK

Dresden triptiek

Altare portabile

De drie binnenpanelen van dit kleine triptiek zijn gesitueerd in een kerkelijk interieur.
In het centrale binnenpaneel zit Maria en houdt het Christuskind op haar schoot.
Op de linker vleugel presenteert de aartsengel Michael een knielende schenker, terwijl rechts Catharina van Alexandrië een gebedenboek leest.
De binnenpanelen zijn omlijnd met een in twee lagen geverfde bronzen lijst, beschreven met vooral Latijnse letters.
In het midden staat:
IOHANNIS DE EYCK ME FECIT ET C[OM]PLEVIT ANNO D[OMINI MCCCCXXXVII.ALC IXH XAN
(Jan Van Eyck maakte en voltooide mij in het jaar 1437. Als ik kan)

Dat de lijsten zo rijk zijn versierd met inscripties, geeft aan dat de schenker hoog opgeleid en gecultiveerd was.
Gezien het kleine formaat functioneerde het drieluik waarschijnlijk als een draagbaar devotioneel stuk, of altare portabile
Leden van de hogere klassen en adel verwierven deze door pauselijke dispensatie, om te gebruiken tijdens reizen en vooral bedevaarten.
In dit werk zijn beschadigde wapenschilden aan de randen van de binnenvleugels aangetroffen die kunnen worden verbonden met de familie Giustiniani in Genua die al in het midden van de 14e eeuw handelsbetrekkingen met Brugge hadden.
Mogelijk behoorde de tot op heden niet met zekerheid geïdentificeerde schenker tot deze familie.

Sacra Conversazione

In het middenpaneel troont de Maagd en het Kind in het middenschip van een drieschepige basiliek.
De troon staat op een verhoging, voor een rijkelijk gedetailleerd oosters tapijt dat op een soortgelijk geometrisch ontworpen tegelvloer ligt.
Op de armleuningen van de overdekte troon en de bogen aan weerszijden bevatten zien we vermoedelijk Abraham die Isaak offert en David die Goliat verslaat.
Maria draagt een rijk geborduurd en - typisch voor Van Eyck - volumineus rood gewaad, dat feitelijk als een eredoek dient.
De mantel is geplaatst over een blauw vierkant gesneden onderhemd met een rand van juwelen.
Van Eyck kleedt Maria bijna altijd in rood, waardoor ze de ruimte lijkt te domineren.
Het Christuskind is naakt en toont de schenker een banderol met een zin uit het evangelie van Matteüs in de Latijnse Vulgaatvertaling:
DISCITE A ME, QUIA MITIS SUM ET HUMILIS CORDE
(Leer van mij, omdat ik zachtmoedig ben en eenvoudig van hart)

Maria en het kind bevinden zich op de plek waar het altaar normaal gesproken staat.
Ze zijn onrealistisch groot geschilderd en niet in verhouding tot de figuren op de zijpanelen.
Van Eyck presenteert Maria alsof ze aan de schenker verschijnt in antwoord op zijn gebed en devotie.

De figuren op de zijpanelen lijken te staan in de zijschepen van de kerk en een paar zuilen meer naar voren vergeleken met het centrale paneel.

Catharina van Alexandrië

Catharina wordt gepresenteerd als gotische prinses en staat een boek te lezen, met ongebonden blond haar, dat is bedekt met een juwelenkroon.
Gecombineerd met haar rijke blauwe jurk en bovenkleed van wit gedrapeerde hermelijn is ze een prinses zoals ze in de legende was.
Een gouden ketting met een hanger met juwelen hangt aan haar nek.
De attributen zwaard en wagenwiel die bij haar horen, zijn opgenomen in haar afbeelding.
Op de lijst van haar zijpaneel staat:
VIRGO PRUDENS ANELAVIT, GRANUM SIBI RESERVAVIT, VENTILANDO PALEAM. DISIPLINUS EST IMBUTA PUELLA COELESTIBUS, NUDA NUDUM EST SECUTA CHRISTUM PASSIBUS, DUM MUNDANIS EST EXUTA ECT
(De voorzichtige maagd heeft verlangd naar de sterrige troon waar ze haar plaats gereed heeft gemaakt; de dorsvloer achtergelaten, heeft ze het graan voor zichzelf gered door het kaf te wannen. Het jonge meisje is doordrenkt van hemelse kennis. Ontdaan van alles, met zekere voetstappen volgde zij Christus totdat zij verlost was van aardse zaken)

Door het raam achter Catharina heeft Van Eyck met extreem fijn penseelwerk een landschap geschilderd met een aantal zeer gedetailleerde gebouwen en heuvels vóór met sneeuw bedekte bergen.

Aartsengel Michaël met schenker

Een lans rust tegen de schouder van een jeugdig ogende Michael, gekleed in een uitgebreid met juwelen versierd en gekleurd pantser, terwijl hij met zijn linkerarm zijn helm vasthoudt
Zijn rechterhand rust op de schouder van de schenker die aan Maria wordt gepresenteerd.
De schenker knielt voor de Maagd, met zijn handen omhoog: is hij in gebed of in verwondering over Maria's verschijning?
Hij draagt een gouden ring aan zijn rechter pink en is gekleed in een lange olijfgroene houppelande - toen in de mode en een aanwijzing voor zijn status - met bont gevoerde hoge kraag en diepe wijde mouwen, ook gevoerd met bont.
Het kapsel van de schenker is ook typisch voor de Nederlandse mode toentertijd.
Het kapitaal van de pilaar boven zijn hoofd is beeldt militaire scènes uit, maar omdat de schenker niet is geïdentificeerd, is het onbekend waarnaar zij kunnen verwijzen.
De tekst die langs de randen van dit paneel loopt, bestaat uit een gebedsfragment uit de liturgie voor het feest van Sint Michael.
HIC EST ARCHANGELUS PRINCEPS MILITAE ANGELORUM CUIUS HONOR PRAESTAT BENEFICIA POPULORUM ET ORATARIO PERDUCIT AD REGNA COELORUM. HIC ANGELUS MICHAEL DEI NUNTIUS DE ANIMABUS JUSTIS. GRATIA DEI ILLE VICTOR IN COELIS RESEDIT. A PACIBUS
(Dit is Michael de Aartsengel, leider van de engelachtige gastheren, wiens voorrecht het is om gunsten te verlenen aan de mensen, en wiens gebed hen leidt naar het Koninkrijk der hemelen. De Aartsengel Michael is Gods boodschapper voor de zielen van de rechtvaardigen. Door de genade van God heeft die grote overwinnaar zijn plaats in de hemel ingenomen, aan de zijde van vrede)

Annunciatie

Wanneer het drieluik wordt gesloten, onthullen de zijpanelen een Annunciatie met de aartsengel Gabriel en Maria geschilderd in grisaille.
De figuren vormen een illusionistische imitatie van een sculptuur, wat van Eyck versterkt door ze op achthoekige voetstukken te plaatsen.
Ze worden verlicht door licht van links, een middel dat van Eyck vaak gebruikt om de aanwezigheid van God te veronderstellen.
Een duif, die de Heilige Geest vertegenwoordigt, zweeft boven Maria.
De duif is ook in grisaille geschilderd, maar is geen imitatiebeeld.

Jan van Eyck (ca 1390-1441)
Madonna met Kind met Michael, Catharina en een schenker (1437)
Olieverf op eiken paneel, 33 x 28 cm (inclusief originele lijst)
Dresden - Gemäldegalerie Alte Meister