THERESIA VAN AVILA

Hemelse liefde volgens Bernini

Santa Maria della Vittoria (Cornarokapel) - Rome

Theresia

Er zijn een stuk of twintig heiligen en zaligen met de naam Theresia.
Op deze pagina gaat het over Theresia van Avila.
Uit de recente geschiedenis zijn ook andere (on)omstreden nonnen met de naam Theresia min of meer bekend:

Theresia van Lisieux (1873-1897), Thérèse Martin, karmelietes, ook wel Theresia van het Kind Jezus en het Heilig Aanschijn genoemd (feestdag 1 oktober).
Theresia Benedicta van het Kruis (1891-1942), Edith Stein, karmelietes, omgekomen in Auschwitz (feestdag 9 augustus).
Theresia Neumann (1898-1962), Resi von Konnersreuth, derde orde franciscanes, kreeg jaarlijks op Goede Vrijdag de stigmata die ze mogelijk zelf met een mes aanbracht (zaligverklaring met feestdag op 18 september sinds 2005 in behandeling).
Theresia van Calcutta (1910-1997), Agnes Gonxha Bojaxhiu, zuster van de orde van O.L.V. van Loreto en stichteres van de Missionarissen van Naastenliefde, bekend als Moeder Teresa (feestdag 5 september).

Teresa de Cepeda y Ahumada werd in 1515 geboren in Avila en trad in als karmelietes in het klooster aldaar.
Ze kan beschouwd worden als een voorbeeld van anorexia religiosa.
Er was verzet tegen haar levensmotto o morte o padeser, of sterven of lijden, en haar voortdurend vrijwillig op zich genomen lijden en offeren.
Op de tafel in de refter waar zij gewoonlijk zat bewaarde zij de schedel van haar nicht Maria de Ocampo.
Die schedel confronteerde haar dagelijks met de Vanitas van het leven en haar eigen dood.
Desondanks groeide ze uit tot Theresia de Grote, werd een wijdvereerde heilige en in 1970 de eerste vrouwelijke kerkleraar.
Tot haar dood zette zij zich in voor de door haar begonnen vernieuwing van de orde der ongeschoeide karmelieten en karmelitessen.
Ze reisde het land door, stichtte hervormde kloosters, door velen geholpen, bijvoorbeeld door de andere grote Spaanse hervormer en mysticus Johannes van het Kruis.
In 1582 stierf ze in Alba de Tormes een rustige en vreugdevolle dood, want ik sterf, omdat ik niet sterf.
Het was een bijzondere nacht, namelijk die welke overging van 4 naar 15 oktober, vanwege de Gregoriaanse kalenderhervorming.
15 oktober werd bijgevolg haar feestdag op de heiligenkalender.

Rond haar vijfenveertigste levensjaar heeft Theresia een zeer bijzonder visioen.
Een engel die zich aan haar linkerzijde bevindt, drijft een vlammende pijl in haar hart en liet haar daarna achter, geheel en al omarmd door de goddelijke liefde.
Dit wordt transverberatio, doorboring, genoemd, een voorrecht voorbehouden aan weinig mystici.
Volgens Theresia's eigen getuigenis ervaart haar ziel daardoor de grootst mogelijke liefde tot God.
Later wordt bij autopsie van haar dode lichaam in het hart een zeer groot litteken aangetroffen.
Niet verwonderlijk dat men haar aanroept bij hartkwalen.
Verder verhalen levensbeschrijvingen over veel levitaties, omhoogzwevingen van haar.

Bernini

Toen paus Gregorius XV in 1622 drie grote stichters van kloosterordes en boegbeelden van de contrareformatie heilig verklaarde - naast Theresia ook Ignatius van Loyola en Filippo Nero - veroorzaakte dat een golf van voorstellingen van hun levens en wonderwerken.
Bernini kreeg de opdracht de extase van Theresia te beeldhouwen.
Meer dan zestig jaar was het geslacht Bernini een centrale naam in het artistiek leven van Rome.
Drie generaties van de Bernini-familie werden eerst en vooral beeldhouwers.
Pietro Bernini is bekend van de Fontana della Barcaccia, gelegen aan de voet van de Spaanse Trappen in Rome, een fonteinscheepje dat Feyenoord-hooligans in februari 2015 meenden min of meer te moeten slopen.
Eén van zijn zonen, Gian Lorenzo (1598-1680), wordt nog steeds gezien als één van de grootste kunstenaars van de 17e eeuw.
Hij kreeg 11 kinderen.
De jongste daarvan was Domenico die bekend werd als kerkhistoricus.
Maar we hebben het op deze webpagina natuurlijk over Gian Lorenzo.

Extase in een kerkje

Een veel geciteerde uitspraak over dit werk komt van de Franse schrijver Charles de Brosses (1709-1777):
Als dit de hemelse liefde moet voorstellen, dan is die mij niet onbekend.
Het is duidelijk dat de door Gian Lorenzo Bernini uitgebeelde hemelse extase van Theresia voornamelijke aardse associaties oproept.
Het werk bevindt zich de Cornaro-kapel van de (voor Romeinse begrippen) kleine kerk Santa Maria della Vittoria.
[Zie in deze kerk ook Sint Jan van het Kruis.] Ooit gingen er stemmen op de beeldengroep uit de kerk te verwijderen, te verkopen of desnoods te vernietigen.
Gelukkig is dat laatste niet geschied.

De mystieke ontmoeting is een dankbaar onderwerp in de tijd van de contrareformatie.
Bernini voegde twee scènes uit de levensbeschrijving van Theresia samen: de transverberatie en een levitatie.
De engel heeft zijn pijl teruggetrokken en laat Theresia in extase achter.
Theresia ligt op haar rug die ze gekromd heeft.
Haar mond is geopend en boven haar staat een engel met een pijl van vuur.
De wervelende plooien en het ontbreken van een sokkel geven de indruk dat Theresia de aarde ontstijgt.
Het marmer lijkt te veranderen in een wolk waarop Theresia zweeft en de toeschouwer dus getuige is van een levitatie.

Haar houding en gezichtsuitdrukking geven totale overgave aan.
Het zuivere realisme, in anatomie en stofuitdrukking, van het glad gepolijste beeld verhoogt de tastbaarheid van het mystieke moment.
Het beeld heeft geen sokkel en wordt omlijst door de architectuur eromheen, die contrasteert met het witte marmer van het beeld.
Van bovenaf wordt het door een venster belicht: het licht 'stroomt' langs goudkleurige buizen achter het beeld, wat nog meer nadruk geeft aan de goddelijkheid van de gebeurtenis.
Boven de nis wordt de beeldengroep omgeven door een beschilderd tongewelf met opnieuw het goddelijk licht, komend vanuit een oneindige ruimte, omgeven door engelen.

Mijn extase

Theresia beschreef zelf de extase die te zien is in het beeld in haar boek Mijn Leven (ca. 1565):

Ik zag in zijn handen een brede, gouden lans met aan het uiteinde een weinig vuur, meen ik.
Hij scheen ze mij een paar maal doorheen het hart tot in de ingewanden te stoten.
Bij het terugtrekken ervan was het net of deze mee werden uitgerukt, terwijl ik zelf, vervuld van vurige liefde tot God, achterbleef.
De hevige pijn die ik daarbij voelde, deed me zachtjes kreunen (...)
Toch was die onuitsprekelijke pijn buitengewoon zoet.
Het is dan ook onmogelijk naar het einde ervan te verlangen.
De ziel kan met niets minder tevreden zijn dan met God zelf.
Dit is geen lichamelijke, maar een geestelijke pijn, al heeft ook het lichaam er enigszins en zelfs opmerkelijk deel aan.
Hier heeft een zoet verkeer plaats tussen de ziel en God.
Ik smeek Hem het te laten smaken aan ieder, die me van leugen verdenkt.

Toeschouwers

Bernini werkte ook voor het theater.
Ook dat is bij deze beeldengroep te zien.
In twee loges ter linker en ter rechterzijde in de kapel zitten acht toeschouwers.
Het zijn kardinaal Federico Cornaro en familieleden.
Zij hebben de inrichting van de kapel gefinancierd.
Als dank mogen zij nu dit hemels orgasme aanschouwen tot in de eeuwen der eeuwen.
Maar kijk eens goed: wie kijkt er nu feitelijk?

Model

Het model dat Bernini voor dit beeldhouwwerk gebruikte is - zij het niet ongeschonden - bewaard gebleven.
Er zijn kleine afwijkingen ten opzichte van het uiteindelijke werk, bijvoorbeeld de stand van het hoofd van Theresia en mogelijk ook van de engel, maar dat is verloren gegaan.
De kwaliteit van het modellino toont dat dit wel het werk - het presentatiemodel? - van de meester zelf moet zijn geweest en niet van een assistent of kopiïst.

Gian Lorenzo Bernini (1598-1680)
Estasi di Santa Teresa (1645-1652)
- Model van terracotta, 47 cm hoog
Sint Petersburg - Hermitage
- Marmergroep
Rome - Santa Maria della Vittoria