JHERONYMUS BOSCH

Wagen van niets

Gesloten

Trots, hoogmoed en ijdelheid behoren tot de De zeven hoofdzonden van de mens en spelen een grote rol in de Hooiwagen, bijvoorbeeld in de val der rebellerende engelen op het linker paneel en de prins en geestelijken in het centrale paneel.
Maar we starten met het gesloten luik waarop een marskramer de door de wereld trekkende mens symboliseert.
Een gekromde, verarmde en uitgemergelde man wendt het hoofd om te zien wat er om hem heen gebeurt.
Hij wordt benaderd door een roodbruine hond met een halsband met naar binnen gerichte punten die de duivel.
Symboliseert de hond de duivel die de mens bedreigt?

Linksonder zien we twee bonte kraaien bij de restanten van een dood paard.
Net als de galg op de heuvel op de achtergrond verwijst dit tafereel naar de dood die op de zonde volgt.
Een andere reiziger wordt door drie rovers overvallen.
Dit was in Bosch' tijd een reële bedreiging, maar kan ook overdrachtelijk materieel verlies betekenen.
Een op doedelzakmuziek dansend herderspaar heeft geen oog voor de kudde.
Zijn ze zich niet bewust van de zondigheid van hun vermaak?
Aan de rechterzijde zal de marskramer het paneel uitlopen.
Hij nadert een smal, wankel bruggetje, met een krakkemikkige leuning die op een Y-vormige paal steunt.
Het voert over een beek met donker water.
Is dit bruggetje de smalle en enige weg, de 'nauwe poort' naar de verlossing?
^{(Matteüs 7,13-14)}

Waarheen en hoever zal zijn tocht hem voeren?
Wanneer we het luik openen en de chronologie van links naar rechts volgen, wordt dat misschien duidelijk.

Linker paneel

Wanneer de triptiek is geopend, gaat het moraliserende verhaal over de levensloop van de mens verder.
Op het redelijk traditionele linker paneel ziet God toe hoe hijzelf het eerste mensenpaar schept dat vervolgens tegen zijn wil ingaat.
Bovenin het paneel zien we de val van de opstandige engelen.
Als een zwerm weerzinwekkende insecten worden ze uit de hemel gegooid.
Deze groep engelen, onder leiding van Lucifer, achtten zich beter dan de andere engelen en werden daarom door God verbannen uit de hemel.
Zij zouden voortaan regeren over hun eigen rijk, de hel.
Op het middenplan zien we de geboorte van Eva uit Adams zijde en de zondeval.
Onderin op de voorgrond wordt het eerste mensenpaar uit het paradijs verbannen.
Ook zij zullen net als de marskramer het paneel ter rechterzijde verlaten.
Hun weg gaat dus in de richting van het middenpaneel.

Middenpaneel

Op het centrale paneel zien we hoe de mens zich vervolgens na de zondeval alleen maar verder overgeeft aan de zonde, zonder na te denken over Gods wetten en het lot dat hen te wachten staat na het aardse leven.
Centraal is een wagen met hooi afgebeeld.
Dit hoofdmotief gaat terug op de profeet Jesaja uit het Eerste Testament.
Luister, iemand zegt: 'roep!' En ik zeg: 'Wat zal ik roepen?' 'Alle mensen zijn gras en hun trouw is niets dan een veldbloem.
Het gras verdort, de bloem verwelkt wanneer de adem van JHWH erover waait; zeker, dit volk is gras!
Het gras verdort, de bloem verwelkt, maar het woord van God houdt in eeuwigheid stand.'
^{(Jesaja 40,6-8 vergelijk met Psalm 103,15-19)}

Ambrosio de Morales beschreef in 1586 deze triptiek uitgebreid en meldt dat de wagen in het Castilliaans carro de nonanda, wagen van niets, wordt genoemd.
Hooi als symbool voor niets of ijdelheid, een passende naam.

Een engel bovenop de hooiwagen kijkt biddend naar Christus die als Man van Smarten vanuit de hemel op zijn beurt machteloos toe lijkt te kijken met opgeheven handen met de kruiswonden.
Dit toekijken wordt herhaald in de grote uil met een touw.
Als lokvogel zit hij op een dorre tak die boven het groen van de hooiwagen uitsteekt.
Mensen proberen zoveel mogelijk hooi van de hooiwagen te nemen, die wordt voortgetrokken door duivels.
Het goudgekleurde hooi staat symbool voor het aardse bezit.
Op het paneel zien we het effect van hebzucht op de verschillende figuurgroepen.
De hebzucht leidt tot onenigheid, geweld en zelfs moord.
De adel en geestelijken houden zich afzijdig en lopen achter de hooiwagen aan, omdat de hooibaal in wezen al in hun bezit is, vanwege hun positie als grondbezitters.
Zij maken zich schuldig aan de zonde van hoogmoed.
De hebzucht leidt ook tot valsspelen en misleiden: de man met de hoge hoed, samen met zijn kind, in de linker onderhoek is mogelijk een valse bedelaar.
De kwakzalver in het midden van het paneel heeft zijn tafel met kaarten en potjes zo geplaatst om zijn slachtoffers aan te sporen een middeltje te kopen.
De geldzak aan zijn zijde, gevuld met hooi, verwijst naar zijn oneerlijke verdiensten.
Verschillende nonnen in de rechter onderhoek stoppen hooi in een grote zak, onder toeziend oog van een zittende monnik, wiens gulzigheid duidelijk wordt door zijn dikke lichaam.

Er zijn nog diverse andere groepen te bespeuren, waarvan de betekenis niet altijd duidelijk is.
De liefdespaartjes op de hooibergen verwijzen waarschijnlijk naar de lust: zij maken samen muziek, hetgeen een seksuele connotatie had, en de inmenging van de duivel in dit muzikale ensemble belooft weinig goeds.
Ook in het middenpaneel gaat de beweging van links naar rechts het beeld uit, zodat men uiteindelijk in de hel terechtkomt.

Rechter paneel

De kop van de stoet komt aan bij een brug, wederom een brug en deze leidt naar de hel.
In het hellelandschap, zien we op de achtergrond een brandende stad in de duisternis.
Er wordt een man opgehangen, er hangen ketels en er vliegen duivels rond.
In het meer onder het brandende gebouwen ploeteren de zielen hopeloos rond.
Op het middenplan bouwen duivels aan een grote stenen toren.
Een duivel beklimt een ladder met verse mortel voor de duivelsmetselaars op de steigers.
Uit middeleeuwse boeken kennen we de Toren in de Hel, maar de betekenis van deze specifieke toren is niet meteen duidelijk.
Mogelijk is het een verwijzing naar de Toren van Babel, die mensen uit hoogmoed bouwden, om dichter bij God te komen.
De Helse Toren zou dan een duivelse parodie zijn op de Toren van Babel.
Bosch geeft de kijker een bijna tastbaar beeld van het vreesaanjagende dat in de geest van de middeleeuwer spookte.

Serieus?

De boodschap van deze triptiek lijkt duidelijk: wie zich blind aan wereldse zaken overlevert, belandt linea recta in de hel.
Het is een overdonderende boodschap in beeld die ook toeschouwers, die deze boodschap minder serieus willen nemen, verrassend originele details biedt.
De Hooiwagen is een uitbundig tableau, boordevol anekdotische scènes en een 'opeenhoping' rond het symbool 'hooi'.
Dit symbool met zijn connotaties van vlees, vergankelijkheid en ijdelheid was in de late middeleeuwen erg geliefd, maar Jheronimus Bosch was - voor zover bekend - de eerste die er een schilderij van maakte.

Jheronimus Bosch (circa 1445-1516)
Hooiwagentriptiek (circa 1510-16)
Olieverf op eiken, 147 x 56 (zijluiken); 133 x 100 cm (middenpaneel)
Madrid - Museo Nacional del Prado