NICOLAS POUSSIN

Bijbelse jaargetijden

Nicolas Poussin is 66 jaar wanneer de hertog van Richelieu, een neef van de kardinaal, hem de opdracht geeft De Vier Jaargetijden te schilderen.
Wie besloten heeft de seizoenen te koppelen aan bijbelse thema's weten we niet.

LENTE

De vrouw keek naar de boom. Zijn vruchten zagen er heerlijk uit, ze waren een lust voor het oog, en ze vond het aanlokkelijk dat de boom haar wijsheid zou schenken. Ze plukte een paar vruchten en at ervan. Ze gaf ook wat aan haar man, die bij haar was, en ook hij at ervan.
(Genesis 3,6)

Nadat de sluwe slang Eva erop heeft gewezen dat zij door te eten van de vruchten van de verboden boom midden in de tuin, wijst Eva Adam op de pracht van de vruchten (appels?) in de boom.
Even later zal zij een vrucht plukken en ervan eten.
Het gevolg is bekend.
Poussin beeldt God af die, op zijn buik liggend op een wolk, de zondeval gadeslaat en hierna zijn sanctie zal gaan uitvoeren.
Is het Poussin of zijn opdrachtgever te doen om deze zondeval, of is het dragen van (lente)vruchten van de boom hier de kern?

ZOMER

Ze knielde, boog diep voorover en zei: ‘Waarom bent u zo vriendelijk voor mij? U behandelt mij goed, terwijl ik toch maar een vreemdeling ben.’ Boaz antwoordde: ‘Meer dan eens is mij verteld over alles wat je voor je schoonmoeder hebt gedaan na de dood van je man: dat je je vader en moeder en je geboorteland hebt verlaten en naar een volk bent gegaan dat je volkomen onbekend was. Moge de HEER je daarvoor rijkelijk belonen – de HEER, de God van Israël, onder wiens vleugels je bent komen schuilen.’ ‘U bent goed voor mij, heer,’ zei ze. ‘U biedt me troost en spreekt me moed in, terwijl ik niet eens bij u in dienst ben.’
(Ruth 2,10-13)

Nadat Ruth op de akker van Boaz aren is gaan lezen achter de maaiers, drukt Boaz haar op het hart niet op een andere akker te gaan lezen, maar op zijn akker te blijven, waar de maaiers haar ongemoeid zullen laten en zij voldoende te drinken heeft.
Poussin beeldt het moment uit dat Ruth daarvoor haar dankbaarheid betuigt, hoewel de buiging minder diep is dan het verhaal suggereert.
In de setting van de oogst, valt het detail van de doedelzakspeler rechts in het oog.
Een aardige toevoeging van Poussin aan het verhaal, of bedoeld als symboliek?
Gewoonlijk is de doedelzak het toonbeeld van onmatigheid, dus vraatzucht, vanwege de dikke buik van het instrument en staat het in het algemeen voor lichtzinnigheid en oppervlakkigheid.
Dit valt moeilijk te rijmen met de novelle van Ruth.

HERFST

Bij aankomst van de grenzen van Kanaän geeft God aan Mozes de opdracht om twaalf mannen, van elke stam een familiehoofd als verkenner het land in te sturen teneinde het te veroveren. Uit de stam Efraïm is dat Hosea wiens naam door Mozes wordt omgedoopt tot Jozua. Hij geeft ze opdrachten mee:

Ga via de Negev de bergen in
Is de bevolking sterk of zwak, veel of weinig mensen?
Is het land bewoonbaar of onherbergzaam, dorpen of vestingsteden?
Is de grond vet of schraal, groeien er bomen?
Probeer vruchten mee te nemen

De twaalf mannen gaan dan op weg.

In het Eskoldal aangekomen sneden ze een rank met één tros druiven af, die ze met zijn tweeën aan een stok moesten dragen, en ook wat granaatappels en vijgen. Aan de druiventros die de Israëlieten daar afsneden, heeft het Eskoldal zijn naam te danken.
^{(Numeri 13:23-24)}

Is het toeval dat de fruitboom die Poussin schildert achter de twee mannen, die deze tros dragen, herinnert aan de boom in het paradijs? Ook hier een plukkende vrouw.
Gewoonlijk worden de twee dragers vereenzelvigd met Jozua en Kaleb (van de stam Juda) die vooruitwijzen naar de kruisdood van Jezus. Het is de vraag of Poussin deze typologie ook voor ogen heeft gehad bij dit schilderij.

WINTER

Het water op aarde nam steeds maar toe, hoger en hoger steeg het, en de ark dreef op het water. Het water bleef voortdurend toenemen, zelfs de hoogste bergen kwamen onder te staan. Tot vijftien el daarboven reikte het water, de bergen stonden helemaal onder. Alles wat op aarde leefde, kwam om: de kruipende en de krioelende dieren, de vogels, het vee, de wilde dieren, en ook alle mensen. Alles wat op het land leefde en waarin levensadem was vond de dood.
(Genesis 7,18-22)

Onder een fletse zon plaatst Poussin de ark van Noach in de verte.
Zonder achte te slaan op het leed en de doodskreten vaart de ark uit beeld, zodat alle aandacht uitgaat naar de verdoemden.
Poussin heeft daarvoor weinig figuren nodig.
De aarde lijkt al bijna geheel door mens en dier verlaten te zijn.
Boven de ark licht een bliksemschicht op als schrikbarende stem van een vertoornde God.
Aan de rechterzijde zien we een klein familiedrama, geschilderd met zachte tinten, waardoor dit drama extra navrant wordt.
Vader, moeder en kind zullen de zondvloed immers niet overleven.
Is dit een stille verwijzing naar de Heilige Familie en de Vlucht naar Egypte?
In het water probeert een man zich nog in de roeiboot op te hijsen.
In het midden van de compositie staat een man achterin een roeiboot die op het punt staat om te slaan in het water na van een waterval te zijn gedoken.
Hij heft wanhopig de armen naar de hemel, een houding die kan duiden op angst, verdriet, verwarring of onbegrip over deze vernietigende ramp.
Legt de slang die aan de linkerzijde op de rots kronkelt, een link met die andere zondeval?
Duidt het op het leven of juist de dood?
De slang kan als symbool van de hartstochten der natuur zowel verwijzen naar de fatale afloop van de zonde, als naar het tijdloze principe van de vruchtbaarheid.
Op de voorgrond houdt iemand zich drijvend met een plank en klampt een man op een ezel zich vast aan de oren van het dier.

Nicolas Poussin (1594-1665)
De Vier Jaargetijden (1660-64)
Vier werken olieverf op doek, 118 x 160 cm elk
Parijs - Louvre