Paul Verheijen

RUBENS

Het dragen van Christus


Christoffelaltaar

Deze triptiek (1) werd op bestelling van de schutters van het Kolveniersgilde door Rubens geschilderd voor het altaar van Christoffel, de patroonheilige van het gilde, in de OLV Kathedraal in Antwerpen.
Volgens een decreet van het Concilie van Trente (1545-1563) mochten op het middenpaneel van altaarstukken slechts de Christusfiguur of afbeeldingen uit het Tweede Testament voorkomen.
De 'Christusdrager' (Christophoros) Christoffel werd daarom noodgedwongen afgebeeld op de achterzijde van de zijluiken en dus alleen te zien bij gesloten triptiek.
Voor het geopende triptiek vond Rubens inspiratie in de legende van Christoffel: in de drie taferelen van het geopende triptiek wordt Christus ook gedragen.

Gesloten

Links op de gesloten deuren van de triptiek blijkt Rubens' kennelijke voorkeur voor ‘kerngezonde vormen’.
De reusachtige zongebrande Christoffel stapt in de donkere nacht door het wad.
Steunend op zijn stevige stok, draagt hij op zijn sterke schouders het Christuskind.
Op het rechterpaneel komt een kluizenaar naar dat vreemde gebeuren kijken en biedt daarbij de hulp van zijn lichtgevende lantaarn die hij richt naar het Kind, het ‘Licht van de wereld’.
Daarboven glanst even de smalle maansikkel, terwijl een uil met wijd opengesperde ogen toekijkt.

Middenpaneel

Het machtige drieluik, schitterend van licht en kleur en vol serene bewogenheid rond de centraal gehouden Christus, biedt een wondere synthese van zinvolle symboliek en aangrijpende werkelijkheid: Maria die Christus heeft gedragen, de oude Simeon met het Kind op de handen, en dan de vrienden die het ontzielde lichaam van de Heer met liefdevolle schroom en eerbied van het kruis gedragen hebben.
Bij de Oprichting van het Kruis was de Heer, slachtoffer van verbetenheid en haatdragende vijanden, door folterende beulsknechten omgeven.
Bij de Afneming van het Kruis wordt Hij omringd door vrienden, die vroom een laatste liefdedienst verrichten: ‘de schoonste mensengroep op 't hele kunstgebied’ (C. Verschaeve).
Nu de avond gedaald is over Golgotha, met donker befloerste wolken en ginder aan de verre einder de late, rode gloed der ondergaande zon, zijn zij gekomen om Christus van het ruwe kruis af te nemen (Joh. XIX, 38-40).
Daar zijn de kloeke en trouwe Johannes met het vlammend-steenrode gewaad, de nobele Josef van Arimatea die zijn eigen grafstede ter beschikking stelde en Nikodemus die mirre en aloë meebracht.
Maria, de Moeder van Smarten, vol deernis met de ‘Man van Smarten’, biedt haar behulpzame handen aan Gods welbeminde Zoon die zij dragen mocht.
Daarbij twee vrome geknielde vrouwen, de jeugdige Maria-Kleofas en Maria Magdalena die de lijkdoek heeft gegrepen en de doornagelde voet steunt.
Langs de diagonaal van de lange, heldere lijkwade die met hand en tand stevig wordt vastgehouden, glijdt het uitgebloede en gebroken lichaam van de Heer, met het zijlings hangende, schone hoofd.
Aan de voet van de ladder, in een koperen bekken, de heilige relieken der Passie van Ons Heer: de doornenkroon, de nagelen, de spons met de zure wijn die Hij niet drinken wou, en de kruistitel, het door Pontius Pilatus geschreven schandbord.
Citaat uit: J. van Herck en J. van Brabant - De schilderijen van P.P. Rubens in de kathedraal van Antwerpen, in: Vlaanderen. Jaargang 26. Christelijk Vlaams Kunstenaarsverbond, Roeselare 1977

Linkerluik

Een stemmig tafereel van vriendelijke en gelukkige mensen in een prachtig architecturaal decor bij helderblauwe hemel.
Het is de Visitatie, het bezoek van de zwangere Maria, die Christus dus in haar draagt, aan haar bloedverwante Elisabet.
(Lucas 1,39-56)
Ook Jozef wordt door de gastheer Zacharias hartelijk bejegend.
Een dienstmeisje komt aangelopen met proviand in de korf op haar hoofd.
Onder de trap en daar doorheen zien we en hondje doet zich blaffend gelden, een paar kippen, een pronkende pauw en een boer die naar zijn akker gaat om voort te ploegen.

Rechterluik

Op het rechterzijluik vindt de opdracht van het Kind Jezus in de tempel plaats.
(Lucas 2,22-39)
Een tempel met licht en duister tussen bogen en welfsels en boven de marmeren zuilen met Corinthisch kapiteel.
We zien Simeon en Hanna.
Maria heeft haar Kind overhandigd aan de grijze Simeon, ‘de wetgetrouwe en vrome man, die Israëls vertroosting verwachtte’.
Behoedzaam draagt (!) hij het Kind in zijn handen, hij heft het ten hemel en gaat zijn ontroering en vreugde uitzingen: ‘Uw dienaar laat Gij, Heer, nu naar Uw woord in vrede gaan...’
Ook de oude profetes Hanna is gelukkig en staat er goedig en vertederd bij te kijken.
Vooraan knielt Jozef met de twee tortelduiven die volgens de bepaling van de Wet geofferd moeten worden.

Getuige van dit tafereel is Rubens' vriend Nicolaas Rockox (1560-1640), hoofdman van de Kolveniersgilde en een kunstlievende mecenas.

Ontwerpen

Van deze triptiek zijn verschillende schetsen - voor zowel het middenpaneel als de voor- en achterkant van de zijpanelen - bewaard gebleven die Rubens gebruikte in de ontwerpfase.
Hierboven heb ik een triptiek-compilatie gemaakt, geselecteerd uit ontwerpen voor het open triptiek.
Vooral de overeenkomsten vallen op, maar de verschillen zijn even interessant.
Op het modello van het linkerluik met de Visitatie ontbreekt nog het bordes en zijn de houdingen van de figuren enigszins gewijzigd.

Op het middenpaneel vallen op de hoofdharen van de afgebeelde personen, hun gelaatstrekken, hun ouderdom, de zijdewond van Christus die van links naar rechts is verschoven wat meer past binnen de iconografische traditie en tot slot zijn meer gesloten en dus meer ingetogen mond.
Opvallender is dat op de schets Maria Magdalena haar linkerarm uitstrekt naar Christus.
Dat is in het definitieve altaarstuk gewijzigd, zodat alleen moeder Maria naar haar zoon reikt, waardoor haar verhouding met Jezus het wint van die van Maria Magdalena met Jezus.
Een in het oog vallende toevoeging is de schaal onder de ladder, met enkele van de zogenaamde Arma Christi: doornenkroon, spijkers, spons met zure wijn en het kruisopschrift.
Is de rode vloeistof in de schaal de zure wijn of het bloed van Christus?
Wordt in het laatste geval dan misschien verwezen naar de legende van de Heilige Graal?

Op de schets van de Presentatie voor het rechterluik staat Hanna niet tussen Maria en Simeon en de houdingen vertonen afwijkingen.
Zo is Jozef in bijna volledig profiel weergegeven.
Peter Paul Rubens (1577-1640)
1. De Kruisafneming (middenpaneel 1612, zijpanelen 1614)
Olieverf op panelen, 421 × 311 cm (middenpaneel); 421 x 153 cm
Antwerpen - Onze-Lieve-Vrouwe-Kathedraal

2. Ontwerpen
2a. Olieverf op paneel, 50 x 26 cm
Straatsburg -Musée des Beaux-Arts
2b. Olieverf op paneel, 115,2 x 76,2 cm
Londen - Courtauld Gallery
2c. Pen en penseel in bruin, 21 x 14 cm
New York - MET
2016 Paul Verheijen / Nijmegen