RUBENS

Philippus Neri

Contrareformatorische heilige

Het Roomse Martelaarsboek herdenkt Philippus Neri op 26 mei:

Te Rome de heilige priester-belijder Philippus Neri, stichter van de congregatie der oratorianen. Hij scheen uit door zijn maagdelijke reinheid, door de gave van voorzegging en door zijn wonderen.

Philippus (Filippo) Neri is te beschouwen als een typische heilige uit de tijd van de contrareformatie. Hij werd in 1515 als zoon van een advocaat te Florence geboren, waar hij van jongsaf beïnvloed werd door de dominicanen van het San Marco-klooster. Door hen leerde hij de geschriften van Savonarola kennen. Toen Philippus 18 jaar was nam een zeer rijke oom hem in zijn bedrijf op met de bedoeling dat hij het na diens dood over zou nemen, maar hij ging daar niet op in en vertrok naar Rome. Aldaar werd hij door de Florentijn Galeotto del Caccia aangenomen als leermeester voor diens zonen. Zestien jaar lang leefde Philippus in uiterste eenvoud in een zolderkamer in Galeotto's huis als boeteling, ziekenverpleger en contemplatief, en verkondigde hij de christelijke boodschap in straten en op pleinen. Hij bezocht dikwijls de zeven hoofdkerken van Rome en bracht vele nachten door in de catacomben bij de graven van de martelaren waar hij bad en mediteerde.
In die tijd, zo vertelt zijn levensverhaal, kreeg hij steeds vaker mystieke ervaringen. Bij een zo'n visioen drong een vurige kogel zijn mond binnen en ontbrandde het vuur van de goddelijke liefde zo hevig in zijn hart, dat Philippus twee ribben brak, een breuk die nooit meer herstelde en iedereen de uitpuiling in zijn borstkas kon zien.

Grondlegger

In 1548 richtte Philippus samen met zijn biechtvader Persiano Rosa en een vijftiental anderen de broederschap op Santissima Trinita de' Pellegrini e de' Convalescenti, 'heilige Drie-eenheid van pelgrims en herstellenden', waarin men zich wijdde aan de verzorging van arme en zieke Rome-pelgrims. Op gevorderde leeftijd in 1551 priester gewijd, sloot hij zich aan bij een groep priesters verbonden aan de San Girolamo della Carità. Van daaruit groeide zijn levenswerk. In een zaal bij deze kerk, door Philippus `oratorio' (gebedsruimte, kapel) genoemd, kwam hij samen met priesters voor wie hij conferenties hield.

Door hem geënthousiasmeerd besloten zij zich te verenigen tot een gemeenschap van gebed en pastorale zorg, die de naam van de kerkzaal kreeg: Confederatio Oratorii Sancti Philippi Nerii, het instituut van het Oratorium van de heilige Philippus Neri (afgekort: CO). Deze bijeenkomsten stonden mede aan de wieg van het oratorium als muzikaal genre. Philippus' oogmerk was de zedelijke verheffing van de Romeinse bevolking. Hij gebruikte daartoe nieuwe methoden zoals preken voor kinderen, instructieve liederen in de volkstaal, pelgrimages en speciale gebedsdiensten. In de laatste laste hij de liederen in waaruit het muzikale `oratorium' ontstond, naar zijn stichting genoemd. Nog in hetzelfde jaar verhuisde het Oratorio naar de Santa Maria in Vallicella die werd herbouwd, ging fungeren als moederkerk van de orde en Chiesa Nuova werd genoemd. Er werden kloosters, oratoria geheten, gesticht in o.a. Florence, Fermo, Lucca, Napels en San Severino. Philippus 's stichting kende een soepele organisatie en geen geloften: slechts de liefde moest de leden samenhouden.

Humoristische biechtvader

Philippus was een van de meest geliefde biechtvaders van Rome en zat soms wel tot twaalf uren achtereen in de biechtstoel. Zijn succes stoelde onder meer op zijn door velen genoten en gewaardeerde Romeinse humor. Liefkozend werd hij Pippo buono, 'goede Pippo', 'Heilige Nar' en 'tweede apostel van Rome' genoemd; Goethe noemde hem den humoristischen Heilige.

Toen hij merkte dat de waardering van de Romeinen meer naar hem uitging dan naar Christus, probeerde hij de mensen op schertsende wijze duidelijk te maken hoe betrekkelijk het aardse is. Om zichzelf belachelijk te maken en de ophemelende praatjes over zijn armoede van tafel te schuiven, droeg hij eens een maand lang over zijn versleten toga een kostbare pelsjas, waarmee hij dan met deftige tred door Rome liep, soms stilstaand om zichzelf als trotse pauw te bekijken.
Een andere keer knielde een chique dame voor hem neer op straat om hem luidkeels als heilige te prijzen, waarop Philippus zijn bril op haar neus zette, opdat zij nog beter naar hem kon kijken.
Een andere flink opgedirkte dame met een kunstig kapsel vroeg hem eens haar aan te raken, waarna Philippus met een hand flink wild door haar haren streek zodat er niets van haar kapsel overbleef.
Philippus maakte een eind aan de gewoonte van een rijke barones - ze verliet voortijdig vlak na de communie de mis om goed gezien te kunnen worden - door vier misdienaars met brandende kaarsen achter haar aan te sturen om haar te vergezellen en toen de barones daardoor zeer geïrriteerd raakte, zei Philippus tegen haar dat dit in zijn opdracht was gebeurd, omdat de heilige hostie in haar maag geen tijd kreeg te verteren en een heilige hostie die over straat gaat zoals bij processies moet nu eenmaal volgens voorschrift door brandende kaarsen omgeven worden.

Dit alles gebeurde natuurlijk onder groot vermaak van de omstanders. Veel belangrijke stadgenoten zochten zijn raad en leiding, onder wie pausen en kardinalen. Op zijn naam staat ook een dodenopwekking. Tot zijn vrienden behoorden Ignatius van Loyola en Carolus Borromeus.
In de laatste jaren van zijn leven deed hij in vrome extase soms drie uur over een mis. Philippus had een zwakke gezondheid en werd gewoonlijk elk jaar door een of twee ziekten getroffen. In 1595 was hij wekenlang ziek, gaf bloed op, stierf zittend op zijn bed op 26 mei, werd begraven in de Santa Maria in Vallicella en 27 jaar later heilig verklaard. In een zijkapel van deze kerk is zijn aangeklede gebeente te zien in een glazen reliekschrijn.

Gregorius

Gebruikelijk in Rubens tijd was het een heilige af te beelden met de fysionomie of herkenbare attributen van een ander, meestal een tijdgenoot.
De hoofden van de beide pausen Gregorius op de schilderijen van Rubens bestemd voor de Santa Maria in Vallicella vertonen opvallende gelijkenis met het hoofd van Neri. Vermoedelijk betreft het hier een werktekening ervoor.

Peter Paul Rubens (1577-1640)
Philippus Neri (1606)
Studietekening in zwart krijt met rood en wit, 31 x 22 cm
Parijs - Louvre