SIXTIJNSE KAPEL - LUNETTEN EN STEEKKAPPEN

Voorouders Christus

Stamboom

Het Evangelie volgens Matteüs start op een voor ons hedendaagse mensen nogal saaie wijze met een genealogie die zoals Matteüs zelf aangeeft, is samengesteld uit drie reeksen van veertien generaties uit het Eerste Testament.
Feitelijke is deze genealogie een beknopte geschiedenis van Israël.

Michelangelo heeft in de lunetten en de steekkappen deze stamboom weergegeven, waarbij opvallend de daarin genoemde vrouwennamen ontbreken.
De oorspronkelijke versiering van deze gedeeltes van de kapel is niet bekend.
De voorouders van Christus werden zelden afgebeeld.
In de Sixtijnse kapel functioneerden ze als een soort samenvatting van het Eerste Testament waar op het plafond geen ruimte meer voor was.
Michelangelo koos ervoor dit ongewone onderwerp uit te beelden op onconventionele manier.
Hij zette ze niet neer als koninklijke figuren met kronen, scepters of zelfs aureolen, maar als eenvoudige mensen.
Identificatie van de afgebeelde figuren zou volstrekt onmogelijk zijn geweest, ware het niet dat Michelangelo de namen - gespeld overeenkomstig de Latijnse Vulgaatvertaling - in een naamplaat boven de vensters had geplaatst.

De aangehouden alternerende volgorde van de ene muur naar de andere wisselt tussen 10 en 11.
Of hier sprake is van een vergissing of een bepaalde bedoeling is mij niet bekend.
De lunetten 01 en 02 op de westwand moesten later wijken voor het Laatste Oordeel en boven de lunetten 03, 04, 13, 14, 15 en 16 bevinden zich de pendentieven.

Giorgio Vasari

In de Vite van Giorgio Vasari valt het volgende over de voorouder-fresco's te lezen:

Het zou te ver voeren hier de verschillende, fraai bedachte houdingen te behandelen die Michaelangelo aanwendde bij zijn uitbeelding van het voorgeslacht van Jezus Christus, waar men de hele genealogie der vaderen aantreft, te beginnen bij de zonen van Noach.* Het is ondoenlijk om de verscheidenheid van deze figuren onder woorden te brengen, als daar zijn hun gewaden, gelaatsuitdrukkingen en een eindeloze hoeveelheid nieuwe, buitengewone, uiterst doordachte vondsten; niets is hier dat niet met vernuft tot stand is gekomen, alle figuren zijn gedaan in prachtige, kunstige verkortingen, en alles dat men hier bewondert is uiterst lofwaardig en goddelijk.

^{* Vasari is hier abuis: Sem, Cham en Jafet heeft Michelangelo niet uitgebeeld, terecht, want zij komen in Matteüs' stamboom niet voor. Sem staat wel in de stamboom die Lucas in zijn evangelie opneemt (Lucas 3,36), maar die stamboomversie volgt Michelangelo niet.}

Heilige Familie

De afgebeelde voorvaderen en voormoeders doen alledaagse dingen, zoals haren kammen, garen op een klos winden, stof afknippen, in slaap vallen, op kinderen passen, in de spiegel kijken.
Deze daden geven de voorouders een unieke plaats in het oeuvre van Michelangelo.
Zelden beeldde hij het alledaagse leven uit in zijn werk.
De uitbeeldingen zijn eveneens opmerkelijk omdat ook voormoeders werden geschilderd, ondanks het feit dat zij in de naamplaten ontbreken.
De combinaties van vader, moeder en kind lijken op voorstellingen van de Heilige Familie, een in de kunst in die tijd nog een betrekkelijk nieuw onderwerp.
Dit thema werd ontwikkeld uit portretten van de Madonna met Kind en toonde Jozef, Maria en het Kind in huiselijke poses, waarin de toeschouwers zich makkelijk konden herkennen.
Maar Michelangelo komt met een andere kijk op dit huiselijke leven.
De bittere en uitgeputte paren veronderstellen een minder gelukzalige wereld dan de vaderlijke Jozefs en stralende Maria's op Heilige Familie afbeeldingen.
Michelangelo's voorouders zijn allesbehalve liefhebbende gezinnetjes.
Ze laten minder wenselijke gemoedstoestanden zien als woede, verveling en lethargie en illustreren een beklagenswaardig familieleven.
Zie als voorbeeld de toelichting bij koning Josia (nr. 11).

Lelijke figuren

Het is verleidelijk de negatieve uitbeeldingen te koppelen aan de gedocumenteerde ontevredenheid en teleurstelling van Michelangelo over zijn eigen nogal ongelukkige familie.
Huize Buonarroti werd beheerst door ruzies, zorgen, tweedracht en klachten.
Anderzijds moeten we ook in ons achterhoofd houden dat Michelangelo staat in een lange traditie.
De gotische kunst had al de gewoonte om randversieringen tamelijk oneerbiedig te maken.
Met grote regelmaat waren in boeken en op middeleeuwse bouwwerken humoristische, bizarre en soms goddeloze afbeeldingen te zien van monniken, apen en halfmenselijke monsters die geenszins harmonieerden met de eerbiedige sfeer van het boek of het bouwwerk.
Als voorbeeld moge de stamvader op fresco nr. 05 dienen.

01 - Abraham - Isaak - Jakob - Juda

[Matteüs 1,2]
Dit fresco is vernietigd om plaats te maken voor het Laatste Oordeel.
Afgebeeld is een gravure uit W.Y. Ottley - Italian School of Design (1823).

02 - Peres - Chesron - Aram

[Matteüs 1,3]
De namen van Peres' tweelingbroer ZARAM (Zerach) en hun moeder THAMAR (Tamar) ontbreken.
Dit fresco is vernietigd om plaats te maken voor het Laatste Oordeel.
Afgebeeld is een gravure uit W.Y. Ottley - Italian School of Design (1823).

03 - Amminadab

[Matteüs 1,4a]
Amminadab heeft Michelangelo ongekunsteld in een tamelijk ouderwetse frontale zittende houding afgebeeld.
Zijn echtgenote (?) kamt haar haren, haar linkerbeen bevallig opgetrokken.

04 - Nachson

[Matteüs 1,4b]
In deze variatie stelt Michelangelo beide figuren voor terwijl ze zich wenden in dezelfde richting.
De vrouw kijkt in een spiegel en de details van haar kleed zijn nauw verwant aan die van een muze uit de klassieke oudheid.
De man leest een boek met een vrijelijk uitgestoken been.

05 - Salmon - Boaz - Obed

[Matteüs 1,5]
De namen van Boaz' moeder RAHAB (Rachab) en Obeds moeder RUTH ontbreken.
Michelangelo beeldt de voorvader rechts af als een karikaturale, zonderlinge oude man in een citroengeel tuniek en roze maillot.
Met zijn warrige baard snauwt hij tegen zijn wandelstok, een narrenstaf met bovenop zijn eigen groteske afbeelding die terugsnauwt naar hem.
Michelangelo blijft hier de kijker (komisch?) verbazen.

06 - Isaï - David - Salomo

[Matteüs 1,6]
De stamboom bij Matteüs meldt dat Salomo werd verwekt bij de vrouw van Uria (=Batseba), maar deze naam ontbreekt.
Ondanks de bekendheid van de koningen David en Salomo heeft Michelangelo herkenbare gelaatstrekken of attributen vermeden.
De figuur links lijkt op een bedoeïnen prins die wordt bewogen door een voor ons onverklaarbare achterdocht.
De vrouw rechts zit met melancholisch sombere blik te weven.
Ook zij is amper te identificeren en beantwoordt zeker niet aan de gewoonlijke iconografie van Batseba.

07 - Rechabeam- Abia

[Matteüs 1,7]
De vrouw heeft geen kind bij zich, want ze is nog in verwachting daarvan, zoals haar buik en borsten laten zien.
De vrouw rechts hangt voorover met het gezicht op haar knieën.
Spreekt hier ongedwongenheid, berusting of bezwering uit?

08 - Asaf - Josafat - Joram

[Matteüs 1,8]
De rechter moeder wordt op de huid gezeten door drie kinderen en draait zich om met een lusteloze beweging.
Haar kleren hangen hoekig, bijna als zwaar metaal.
De schrijvende figuur links met oosters hoofddeksel is een soort kruising tussen een oud-Egyptische geleerde en een moderne Pierrot.

09 - Uzzia - Jotam - Achaz

[Matteüs 1,9]
De vrouw links is hier afgebeeld als een gebochelde helleveeg met haakneus.
Ook hier stralen de personen een soort luiheid en onwennigheid uit.
Men heeft verondersteld dat dit is omdat zij Christus niet kennen, maar het kan evengoed een bijverschijnsel zijn van het streven van Michelangelo om de voorvaderen gewichtig en monumentaal te maken.
Hoe moeten we de hand en het gezicht van de man rechts zien?
Heeft hij het kind achteraan zojuist geslagen met de binnenkant, staat hij op het punt dat met de buitenkant van zijn hand te gaan doen of trekt hij alleen maar zijn pij iets weg om het kind te kunnen zien?
Kijkt hij streng of intens?
Het kind vooraan kijkt sereen en afwezig voor zich uit zoals een wezen uit een mythische wereld.

10 - Hizkia - Manasse - Amos

[Matteüs 1,10]
Op dit fresco slapen de moeder en kind en misschien ook de karikaturale figuur rechts van de lunet.
Zijn ontspannen hangende hand is typisch voor Michelangelo.

11 - Josia - Jojachin - Sealtiël

[Matteüs 1,11-12]
Op dit lunet laat Michelangelo de figuren reageren op iets dat buiten hun onmiddellijke omgeving plaatsvindt. Het lijkt een huiselijk conflict te zijn, waarop een moeder met een kronkelend kind boos haar man de rug toekeert die impulsief in hulpeloze woede gesticuleert. Is dit een verwijzing naar het feit dat niet alle koningen van Juda als deugdelijk te boek stonden? De beide kinderen strekken hun armen naar elkaar uit (om te verzoenen?). Gewoonlijk is er geen interactie tussen de personen in de voorouder-fresco's.
In de steekkap zien we een vrouw die met een baby in de arm op de grond zit, terwijl haar man uitgestrekt, met gesloten ogen en hangend hoofd naast haar ligt.

12 - Zerubbabel - Abiud - Eljakim

[Matteüs 1,13]
Hoewel de beide figuren met de ruggen naar elkaar toe zitten, lijken ze naar hetzelfde buiten beeld te kijken.
Moeder en kind zijn uitgebeeld in een tedere omhelzing.

13 - Azor - Sadok

[Matteüs 1,14]
In de verhouding tussen moeder en kind speelt Michelangelo met allerlei variaties.
Op dit fresco toont de vrouw iets aan het kind, dat zich omkeert om te zien waarnaar zij wijst.
De man heeft een uitzonderlijke vlotheid en tijdelijkheid, termen die vaak gebruikt worden in verband met het latere impressionisme.
Sommige kunsthistorici menen in zijn gezicht een zelfportret van Michelangelo te zien.

14 - Achim - Eliud

[Matteüs 1,15a]
Op dit fresco worden twee figuren in profiel in evenwicht gehouden.
De man met een typisch gepassioneerd hoofd draait zich naar binnen en de vrouw keert zich naar buiten.
De vrouw heeft, zoals gewoon in deze voorouder-serie, een zuigeling.
Michelangelo schildert met levendige kleuren.
In plaats van zwart of wit voor schaduwen gebruikt hij een andere tint van dezelfde kleur of zelfs een andere kleur.

15 - Eleazar - Mattan

[Matteüs 1,15b]
Dit was waarschijnlijk de eerste lunet die Michelangelo schilderde.
Het ene voorouderpaar speelde hij uit als tegenwicht tegen het andere.
De vrouw links in profiel tegen het driekwart gezicht van de man rechts.
Deze man vertoont virtuositeit en zelfverzekerdheid in de handeling die lijkt op de ignudi, de naakte jongemannen, die het plafond versieren.
Zijn gewicht en de massa van zijn ledematen zijn typisch voor de stijl van Michelangelo.

16 - Jakob - Jozef

[Matteüs 1,16]
De stamboom bij Matteüs meldt dat Jozef de man is van Maria, maar haar naam ontbreekt.
Het expressieve gezicht van de oude man links is krachtig strak gemodelleerd en oogt intens.
Zijn opgetrokken wenkbrouwen doen vermoeden dat hij verbaasd is.
Dat zou een verwijzing kunnen zijn naar het moment dat Jozef in stilte van Maria wil scheiden omdat zij zwanger is van de heilige Geest (Matteüs 1,18-25).
Maar de vraag wie van beide mannen Jozef voorstelt, blijft onbeantwoord.
Het kan evengoed de man rechts zijn, want zijn vrouw is hier vooraanstaand.
We zien daar dan Maria met een renaissance-kapsel.

Michelangelo (1475-1564)
Voorouders Christus (circa 1508-12)
16 fresco's in de lunetten, 8 in de steekkappen
Rome - Vaticaanse Musea - Sixtijnse kapel