VAN EYCK - LAM GODS

Maria, Onze-Lieve-Heer, Johannes de Doper (afbeeldingen 03 t/m 05)

Deïsis

Drie zittende figuren in blauw, rood en groen vullen het centrum van het bovenregister van Het Lam Gods van de gebroeders Van Eyck. Het motief van deze drie figuren komt traditioneel van iconen. Een dergelijke voorstelling heet daar deïsis, Grieks voor: 'smeekgebed'. De oorsprong van deze voorstelling ligt mogelijk in afbeeldingen van het Laatste Oordeel, waarbij de tronende en oordelende Christus in het centrum geplaatst wordt tussen zijn moeder Maria en zijn voorloper Johannes de Doper. Beide laatsten smeken Christus om erbarmen.

Onze-Lieve-Heer

Karel van Mander in zijn Schilderboek:

Christus heeft een kruis in de hand als van doorschijnend kristal, versierd met gouden knoppen en andere sieraden en gesteenten. Het is zo gedaan dat, naar de mening vn sommige schilders, het maken van deze staf of dit kruis alleen wel een maand zou kosten.

Van Mander identificeert de centrale figuur als Christus. Vaak wordt hij echter ook geïdentificeerd met God de Vader, die het hele gebeuren van de verlossing door het Lam Gods als het ware voorzit. Samen met de heilige Geest (de duif) en de Zoon (het lam) op het paneel eronder zou Van Eyck hier de Drie-eenheid hebben uitgebeeld.
De pauselijke tiara die hij draagt en de kroon aan zijn voeten geven ook niet echt antwoord op de vraag of hier God of Christus wordt uitgebeeld. De tiara wordt vaak aan God toegekend, maar de paus is de plaatsvervanger van Christus op aarde, niet van God. De handen vertonen geen wonden en hij draagt schoeisel, hetgeen weer pleit voor God de Vader. Een kroon is onlosmakelijk verbonden met een koning. God wordt Koning genoemd, maar ook Christus, bijvoorbeeld op het kruisopschrift Koning der joden.

De goddelijke figuur is omgeven door nogal wat Latijnse teksten:

Op de drie bogen van de troon staat voluit van boven naar beneden:
+ Hic est Deus potentissimus propter divinam majestatem + Summus omnium optimus propter dulcedinis bonitatem
+ Remunerator liberalissimus propter inme
nsam largitatem
Deze is God almachtig om zijn goddelijke majesteit. Verheven boven allen de beste om de goedheid van zijn zoetheid, vergelder allermildst om zijn immense vrijgevigheid.
De titel remunerator slaat gewoonlijk op Christus.
Op de goudbrokaten galon, het lintvormige versiersel diagonaal over zijn borst:
SABAWT, de Griekse weergave van het Hebreeuwse tsevaot (leger, heerscharen). Met dit woord wordt gewoonlijk God betiteld als legerleider in de strijd tegen het kwaad.
Op de zoom van het kleed staat een titel afkomstig uit de Latijnse Vulgaatvertaling van Openbaring van Johannes 19:16 over een ruiter op een wit paard die bijbeluitleggers gewoonlijk betrekken op Christus:
[Et habet in vestimento et in femore suo scriptum] Rex Regum et Dominus dominantium
[En heeft op zijn kleed en op zijn dij geschreven] Koning der koningen en Heer der heren
Op de voet van de troon staat een kwatrijn:
Vita sine morte in capite - Juventus sine senectute in fronte
Gaudium sine merore a dextris - Securitas sine timore a sinistris
Leven zonder dood in het hoofd - Jeugd zonder verouderen op het voorhoofd
Vreugde zonder droefheid ter rechter - Veiligheid zonder vrees ter linkerhand

Heeft Van Eyck bewust God én Christus vermengd? Heeft hij niet gewoon 'onze-lieve-heer' afgebeeld? Van deze titel weet menigeen ook niet precies of hij op God de Vader of op zijn zoon Jezus Christus slaat.

Maria

Een ingetogen jonge madonna is gehuld in een diepblauw gewaad. De golvend lange haren laten haar gezicht open. In haar handen houdt ze een buidelboek * en haar kroon is omgeven door twaalf sterren naar een beeld uit het begin van hoofdstuk 12 uit de Openbaring van Johannes. Een cirkel van twaalf sterren verbeeldt in allegorische kunst vaak de Kroon van Onsterfelijkheid. Niet-religieus symboliseert hij dikwijls eenheid, solidariteit en harmonie (zie de Europese vlag). De kroon zelf draagt vier verschillende Maria-bloemen: lelie, roos, akelei en meiklokje.
Een gulden lijst achter haar hoofd die fungeert als aureool heeft in drie halve circels als opschrift twee verbonden citaten uit het deuterocanonieke bijbelboek Wijsheid.
De tekst wordt geciteerd uit de Latijnse Vulgaatvertaling en luidt voluit:
Hec est speciocior sole + Super omnem stellarum disposucionem luci
Comparata invenitur prior candor est enim lucis eterne + Et speculum sine
macula dei maiestatis
In schoonheid overtreft ze de zon, haar plaats is boven de sterren. Ze is schitterender dan het daglicht.
In haar schittert het eeuwige licht, in haar wordt Gods kracht feilloos weerspiegeld en zijn goedheid afgebeeld.
^{(Wijsheid 7:29 en 7:26 in de NBV21)}

Nogmaals Karel van Mander:

Op deze gezichten ziet men gemoedstoestanden als verheven ernst, liefde of devotie, ook op het gezicht van Maria wier mond enkele woorden lijkt uit te spreken die zij uit een boek opleest.

^{* Middeleeuws type boek vooral gebruikt door reizigers die ook gebedenboeken bij zich wilden hebben; het heeft een verlengd stuk van het omslag, vaak buidelvormig en van flexibel en sterk beschermend zeemleer, dat onder het boek uitsteekt, omgeslagen kan worden en aan een riem of gordel gehangen.}

Johannes de Doper

Johannes de Doper is gekleed in een groen staatsiegewaad dat zijn oorspronkelijke kameelharen mantel bedekt. Traditiegetrouw wijst hij met zijn vinger naar de Messias (hetgeen dus pleit voor Christus als centrale figuur). Op zijn knieën rust de Vulgaat, de Latijnse vertaling van de bijbel. De woorden consolamini, consolamini, popule meus zijn te lezen, 'Troost, troost mijn volk'. Dit is de openingszin van hoofdstuk 40 van het bijbelboek Jesaja, een roepingsvisioen dat door christenen later op Johannes de Doper werd toegepast.
Ook Johannes heeft een gulden lijst achter zijn hoofd die fungeert als aureool met een tekst die volledig luidt:
Hic est baptista Johannes maior homine par angelis legis
summa evangelii sanctio, apostolorum vox silentium prophetarum
lucerna mundi
Dit is Johannes de Doper, een grotere man, de gelijke van de engelen, de hoogste wet, heiligheid van het evangelie, stem van de apostelen, stilte van de profeten, licht van de wereld