MATCH
1 juli t/m 3 september 2023
Alkmaar - Stedelijk Museum Alkmaar
Twaalf musea tonen een topstuk uit het Rijksmuseum zij aan zij met een topstuk uit de eigen collectie. In elke provincie een perfecte match - een intieme ontmoeting van twee meesterwerken. Van persoonlijke portretten en aangrijpende scènes tot huiselijke taferelen en een liefdeskoppel. Stedelijk Museum Alkmaar knoopt twee bijbelse voorstellingen van 16e-eeuwse schilders uit (de omgeving van) Alkmaar aan elkaar.
|
 Dit schilderij van Jan van Scorel toont links Batseba in haar bad en rechts heel klein op het balkon koning David in zijn paleis. De lage, langwerpige vorm van het paneel past goed bij de brede landschapsomgeving en is een formaat dat vaak voorkomt in Scorels werken. Batseba bezet de ruimte linksonder op de voorgrond en strekt haar voeten uit in het water van een fontein die is versierd met beelden van een waternimf en een dolfijnachtig wezen. Vlakbij dient een mannelijk beeld - dat doet denken aan een riviergod - als watertuit. Het Schilderboek van Karel van Mander maakt duidelijk waarom Van Scorel beelden schilderde, omdat er toen in Rome veel antieke beelden werden opgegraven die vanwege allerlei oorlogen waren verwoest. Nadat hij in Venetië was aangekomen, vertrok hij na enige tijd daarvandaan, bezocht nog een aantal Italiaanse steden en kwam ook te Rome. Hier studeerde hij vlijtig en kopieerde alle antieke zaken, zowel beelden en ruïnes als de voortreffelijke schilderijen van Rafaël en Michelangelo, die toen beroemd begon te worden, en andere meesters.Een cluster van struiken en bomen in het midden van het schilderij scheidt niet alleen de voorgrond van de achtergrond, waar het paleis van David in de verte te zien is, maar ook een sterke diagonale beweging naar rechts tot stand brengt. De meanderende figuren in dit deel van de compositie zorgen voor de overgang naar diepte terwijl ze geleidelijk kleiner worden en ons oog naar de achtergrond leiden, waar de kleine figuur van David uit een loggia leunt om zijn noodlottige brief aan een boodschapper te overhandigen. De erotiek van het onderwerp was algemeen aanvaard tegen de tijd dat het schilderij werd voltooid, en Scorel bereikt dit door de vrouwelijke naakten op het schilderij te associëren met Venusfiguren. Een van Venus' attributen is een dolfijn, en Batseba's pose, inclusief het motief van haar hand op haar haar, herinnert aan het zogenaamde 'Venus Anadyomene' type - Venus geboren uit het schuim van de zee. Op de sokkel net onder de waternimf is een decoratief cartouche te zien met rechts een kraanvogel die met één voet omhoog staat. Of zo'n siermotief een symbolische betekenis zou kunnen hebben, valt te betwijfelen, behalve dat de nimf rechtstreeks naar de vogel lijkt te wijzen. Terwijl kraanvogels vaak staan voor waakzaamheid, stond de ibis bekend om zijn smerige gewoonten en afkeer van schoon water. Het kotsende mannelijke beeld lijkt deel te nemen aan de laatstgenoemde symboliek, aangezien zijn actie het water van Batseba's bad verontreinigt. De vervuilde fontein waarschuwt dan voor de verleidingen van het vlees.
Jan van Scorel (1495-1562)
Landschap met Batseba (±1542) Olieverf op paneel, 100 x 204 cm Amsterdam - Rijksmuseum |
 Op dit paneel - voorheen ook toegeschreven aan Jan van Scorel - heeft Cornelis Cornelisz. Buys II de scène van het laatste avondmaal afgebeeld. Het paneel heeft een bijzondere vorm: de Alkmaarse schilder Buys II combineerde verschillende ruimtelijke dimensies in één voorstelling. Waar je ook kijkt, je wordt op het verkeerde been gezet: in een illusionistisch gebouwtje vol klassieke ornamenten staan twee mollige kinderfiguren. Het zijn putti, kindgoden uit de antieke tijd. Ze tonen een tondo op een standaard, waarin als in een spiegel een sleutelscène te zien is uit het lijdensverhaal: Het Laatste Avondmaal. Christus heeft zijn twaalf apostelen net verteld dat één van hen hem zal verraden, met hun verschrikte reacties tot gevolg. De schilder plaatste de groep rond een tafel die licht lijkt uit te stralen: een effect dat de dramatiek van het moment verhoogt. Het benadrukt ook de donkere figuur van Judas, rechts vooraan, die aanstalten maakt om te vertrekken. Op de achtergrond zijn twee scènes te zien die zich afspelen na het laatste avondmaal: de gang naar Getsemane (links) en vervolgens de gebeurtenissen in Getsemane (rechts). Opvallend is de metaalachtige uitstraling van het stuk: het verhaal lijkt niet in verf maar in glanzende email te zijn uitgevoerd. Deze uitstraling is typerend voor de werken van Buys.
Cornelis Cornelisz. Buys II (±1500-1545/6)
Het laatste avondmaal (1535) Olieverf op paneel, 84 x 67 cm Alkmaar - Stedelijk Museum Alkmaar |