CARAVAGGIO
Onthoofding Johannes de Doper
SignatuurDit schilderij wordt door veel kunstkenners als het belangrijkste werk van Caravagio beschouwd, het is in elk geval van de bewaard gebleven werken in afmeting zijn grootste. Bellori schreef bijvoorbeeld in zijn Vite:In dit werk gebruikte Caravaggio alle krachten van zijn penseel en werkte hij er met zo'n intensiteit aan dat hij de grondering van het canvas door de halftonen heen liet zien.Het altaarstuk toont de onthoofding van Johannes de Doper op bevel van Herodes (Matteüs 14). We zien Johannes de Doper, vlak nadat hij door een beul is onthoofd. De beul pakt een dolk om de taak te volbrengen. De dochter van Herodia - in de traditie Salomé geheten - staat klaar met een schaal om het hoofd in op te vangen. Haar oudere dienstmaagd kijkt vol afschuw toe. De gevangenbewaarder - met drie flinke sleutels aan zijn buikriem - wijst naar de schaal en draagt de beul op om het hoofd erin te leggen. Twee gevangenen kijken toe vanachter een getralied venster. Daar hangt een touw naar beneden, mogelijk gebruikt om Johannes vast te binden aan de ring rechts onder het venster. 
Caravaggio schilderde het werk speciaal voor het Oratorium * dat recent was gebouwd naast de Sint-Janskathedraal in La Valletta, de hoofdstad van Malta.
Caravaggio vluchtte naar Malta kort nadat hij in 1606 een moord pleegde. Caravaggio werd opgenomen als Frater, broeder, binnen de Maltezer Orde, een in 1312 opgerichte ridderorde die door de kerk ook erkend werd als kloosterorde. Caravaggio schilderde meerdere werken voor de kathedraal van deze orde, waaronder dit werk. Johannes de Doper was de beschermheilige van de Maltezer Orde en de kathedraal van de orde was aan hem gewijd. De grootmeester van de Maltezer Orde zou zo gelukkig met het schilderij zijn geweest dat hij Caravaggio als dank een gouden ketting, twee slaven en andere geschenken gaf. De onthoofding van Johannes de Doper is een bekend voorbeeld van chiaroscuro, dramatische licht- en schaduweffecten. Caravaggio's gebruik van deze techniek was van grote invloed op latere schilders. In het schilderij speelt Caravaggio met schaduw, halfschaduw en subtiele lichteffecten. Al het licht lijkt zich te concentreren op de net gedode Johannes de Doper. Het schilderij is het enige werk van Caravaggio dat door hem werd gesigneerd. Hij schreef f MichelAn, de afkorting voor Fra' MichelAngelo, in het bloed van Johannes de Doper. De signatuur werd ontdekt bij een restauratie in Florence in 1996-99. Het feit dat de signatuur in het bloed is geschilderd kan zowel wijzen op de eed van de ridders hun leven voor Christus te geven, als op het feit dat Caravaggio nog een doodstraf boven het hoofd hing. Caravaggio schilderde opvallend vaak onthoofdingen. * Op de gravure uit 1650 van Wolfgang Kilian zien we het oratorium waarop boven het altaar Caravaggio's schilderij is geschetst. |
Salome Caravaggio schilderde het thema nog minstens twee keer, maar dan met de focus op Salome met het hoofd van Johannes de Doper. Bellori registreert in zijn Vite dat Caravaggio een Salome met het hoofd van Johannes de Doper van Napels naar de grootmeester van de Ridders van Malta stuurde, in de hoop dat hij weer in de gunst zou komen na uit de orde gezet te zijn. Het lijkt waarschijnlijk dat dit het door Bellori genoemde werk is. De compositie wordt gedomineerd door de halflange figuur van Salome. Iets schuin in het voorste beeldvlak staande presenteert ze het afgehakte hoofd van Johannes de Doper in een metalen kom die ze met beide handen vasthoudt. Ze heeft haar hoofd iets naar een kant gekanteld en kijkt de toeschouwer met een bijna uitdagende blik aan. Onder haar groene jurk en rode mantel is een stukje buste zichtbaar, wat de erotische charme benadrukt waarmee ze Herodes bij diens banket (en nos nu?) in de ban hield. Links van haar staat de machtige figuur van de beul van achteren gezien, zijn naakte bovenlichaam en zijn zwaard in zijn rechterhand. Hij heeft zijn hoofd afgewend en verschijnt en profil, terwijl hij bijna bezorgd neerkijkt op het hoofd van Johannes met zijn donkere ogen. Een oudere dienstmeid met een witte hoofddoek die verder naar achteren op het schilderij staat, staart over Salome's schouder ook naar het afgehakte hoofd. Haar leerachtige gezicht heeft diepe rimpels, waardoor Salome's bleke huid en jeugdige schoonheid worden benadrukt. De hele scène is gehuld in een sombere duisternis en de figuren zijn gemodelleerd met een schakering die bijna zwart is. Dicht bij elkaar gegroepeerd, maar zonder onderlinge communicatie, lijken de figuren vreemd geïsoleerd. Terwijl de meid en de beul zwijgend nadenken over de harteloze daad, lijkt Salome haar trofee op een koude en onbewogen manier aan de toeschouwer te tonen. Grenzend aan de figuratieve compositie aan de linkerkant is een gebied dat helemaal zwart is. Het vertegenwoordigt ongeveer een kwart van de compositie en versterkt krachtig het gevoel van isolatie en sprakeloosheid. Caravaggio transformeert de scène daarmee van een provocerend spektakel naar een diepgaande meditatie over dood en menselijke boosaardigheid. |
Salome opnieuw De lompe beul, die enigszins schuin staat, beslaat de hele rechterhelft van het canvas. Hij laat zijn linkerhand op de pommel van zijn zwaard rusten terwijl hij met zijn rechterhand het afgehakte hoofd van de baptist naar Salome uitsteekt. Daarbij kijkt hij met donker beschaduwde ogen neer op zijn slachtoffer, zichtbaar ontroerd. Het model voor de beul is ook te zien op Caravaggio's Geseling van Christus in Musée des Beaux-Arts in Rouen. De dochter van Herodias houdt hem met beide handen een metalen schaal voor en wendt tegelijkertijd haar gezicht af van het wrede tafereel met een afwezige zweem van melancholie. Ze is geenszins triomfantelijk, maar lijkt eerder afstand te nemen van het wrede en wraakzuchtige verzoek van haar moeder. Direct achter haar wat dieper in beeld staat een oudere vrouw. Is zij een dienstbode of Herodias, de moeder van Salome? Ze volgt de onbegrijpelijke gebeurtenisn met een starre blik en gevouwen handen onder haar kin. Dat laatste pleit ervoor dat niet Herodias is. Haar gegroefde en gerimpelde gezicht contrasteert met het jeugdige gelaat van Salome. Het hoofd van Johannes, met zijn gezicht verwrongen van de pijn, zijn mond open en het bloed dat nog steeds in de schaal eronder stroomt, wordt weergegeven met indrukwekkend naturalisme. Alle drie de figuren lijken paradoxaal genoeg afstand te nemen van het tafereel en het medelijden en de sympathie van de toeschouwer op te wekken bij zo'n zinloze en wrede daad. Het schilderij is uitgevoerd in brede penseelstreken in een palet dat volledig is gereduceerd tot zwart-, bruin- en wittinten. |
Gerard van Honthorst De caravaggist Gerard van Honthorst schilderde een rustige en respectvolle voorstelling, ondanks het gruwelijke onderwerp. Salome heeft haar dans kort tevoren gedaan. Mooi en feestelijk gekleed, een rode blos op haar wangen, houdt ze de grote schaal onder haar rechterarm waarop het hoofd zal worden gelegd. Ze kijkt naar de beul, die zijn zwaard hoog opheft om Johannes de slag toe te brengen. Johannes knielt met gesloten ogen en zijn handen gevouwen in gebed. Boven hem zweeft de engel reeds met de martelaarskrans. Ook bij Van Honthorst zijn er omstanders. Een vrouw, Herodias?, houdt een brandende fakkel vast om de beul beter zicht te geven en rechts in de schaduw staan een man en een vrouw als stille getuigen te wachten. |
|
Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610)
Decollazione del Battista (1607-08) - Olieverf op doek, 361 x 520 cm La Valletta - Sint Janskathedraal Salomè con la testa del Batista (1609) - Olieverf op doek, 116 x 140 cm Madrid - Escorial Salomè con la testa del Batista (1609-10) - Olieverf op doek, 92 x 107 cm Londen - National Gallery Gerard van Honthorst (1592-1656) Olieverf op doek, 345 x 215 cm (1617-18) Rome - Santa Maria della Scala |