HERODES

Ingewikkelde dynastie - Herodes de Grote - Herodes Archelaüs - Herodes Antipas, de viervorst - Herodes Filippus - Herodes Agrippa I - Herodes Agrippa II

Ingewikkelde dynastie

De naam Herodes is - zelfs wanneer er een toevoeging bijstaat - een uiterst verwarrende naam.
Veel van wat over het leven, familie en regering van de Herodiaanse dynastie bekend is, is overgeleverd door de joodse historicus Flavius Josephus die maar liefst tien personen noemt die Herodes heten.
De stamboom van dit koningshuis is alleen voor geoefende genealogen te begrijpen, let slechts op de namen die meer dan een keer voorkomen.
De ingewikkelde familieverhoudingen zorgden ervoor dat bronnen elkaar gingen tegenspreken bij het aangeven van de familieverwantschap.
Hieronder volgt een overzicht van de verschillende personen uit de Herodiaanse dynastie die optreden in het Tweede Testament (in de stamboom omcirkeld).

Herodes de Grote

Aan de eerste man met de naam Herodes voegde Flavius Josephus ho megas toe, 'de Grote', wat waarschijnlijk gezien moet worden in de betekenis van 'de eerste'.
Herodes de Grote leefde van circa 73 - 4 VGJ, wist door niets ontziende politieke en strategische manoeuvres vanaf 37 VGJ het (vazal)koningschap onder de Romeinen over een groot deel van Palestina te verwerven en werd daarmee de eerste en belangrijkste koning binnen de Herodiaanse dynastie.
Een ongekende bouwdrift en een meedogenloos uitgeoefend regime kenmerkten Herodes' regering.
Hij liet onder andere de haven van Caesarea aanleggen en begon de bouw van een nieuwe tempel te Jeruzalem.
In de Handelingen van de apostelen is sprake van een 'pretorium van Herodes' (Handelingen 23,35).
Herodes de Grote had minstens tien vrouwen bij wie hij veel zonen en dochters verwekte.
Matteüs geeft Herodes de Grote een belangrijke rol bij de geboorte van Jezus wanneer wijzen uit het Oosten aan hem vragen waar de pasgeboren koning is geboren en Herodes vervolgens opdracht geeft tot de kindermoord in Betlehem (Matteüs 2,1-22).
Lucas begint zijn evangelie met de vermelding van het bewind van Herodes de Grote (Lucas 1,5).

In de christelijke iconografie komt Herodes de Grote voor op afbeeldingen met deze twee scènes (zie afbeelding van en link naar de betreffende twee mozaïeken van de Santa Maria Maggiore in Rome).
Naar smaak en gebruik van de tijd zetelt hij als een vorst.
Troon, koningsmantel, kroon, scepter of zwaard en soms een bars uiterlijk kenmerken hem.
Meestal maakt hij het spreekgebaar (rechterhand vooruit gestoken) en vaak vergezellen hem gewapende trawanten en schriftgeleerden.

Herodes Archelaüs

Archelaüs, zoon van Herodes de Grote, wordt alleen genoemd als reden dat Jozef, Maria en het kind Jezus na Herodes' dood vanuit Egypte niet naar Betlehem (Galilea) terug durven te keren, en daarom kiezen voor Nazaret (Judea, waarover Archelaüs regeerde) (Matteüs 2,22-23).

Herodes Antipas, de viervorst

Na de dood van Herodes de Grote wordt de troonopvolging betwist door zo ongeveer al zijn zonen, hetgeen uiteindelijk resulteerde dat vier zonen gingen regeren over een vierde deel van het koninkrijk van hun vader, die daarom elk de titel tetrarch, 'viervorst' kregen.
Deze viervorst-zoon speelt in het Tweede Testament een rol in een gebeurtenis bij zijn verjaardagsbanket die leidde tot de onthoofding van Johannes de Doper (Matteüs 14,1-12 // Marcus 6,14-29 // Lucas 9,9; zie afbeelding van en link naar het betreffende fresco van Giotto).
Later verhoort ook hij Jezus in verband met de kruisiging (Lucas 23,6-12 en Handelingen 4,27; zie afbeelding van en link naar de achterzijde van de Maestà van Duccio).
In de christelijke iconografie wordt hij afgebeeld in verband met deze twee scènes.
Buiten de bijbel staat hij ook bekend als Antipas of Antipatros ('evenbeeld van zijn vader').
Hij was een gunsteling van keizer Tiberius, naar wie hij de stad noemde die hij bij het meer van Galilea stichtte, Tiberias.
Op een afstandelijke manier had deze Herodes enige interesse voor joodse, messiaanse bewegingen.
Jezus noemde hem een vos en trok zich weinig aan van de dreiging die van hem uitging (Lucas 13,31-33).
De evangelist Lucas is de enige die deze Herodes een rol laat spelen in het passieverhaal:

Toen Pilatus dit hoorde, vroeg hij of Jezus uit Galilea kwam, en toen hij besefte dat Hij onder Herodes’ gezag viel, stuurde hij Hem naar Herodes, die op dat moment in Jeruzalem verbleef. Herodes was bijzonder blij toen hij Jezus zag, want hij wilde Hem al heel lang ontmoeten omdat hij veel over Hem gehoord had. Bovendien hoopte hij Hem een wonder te zien doen. Hij ondervroeg Hem uitvoerig, maar Jezus antwoordde hem niet één keer. De hogepriesters en de schriftgeleerden die erbij stonden, brachten zware beschuldigingen tegen Hem in. Hierop begonnen Herodes en zijn soldaten Jezus te honen, en ze dreven de spot met Hem door Hem een pronkgewaad om te hangen. Zo stuurde hij Hem terug naar Pilatus. Op die dag werden Herodes en Pilatus vrienden, terwijl ze altijd elkaars vijanden waren geweest.
^{(Lucas 23,6-12)}

Na de dood van Tiberius werd Herodes verbannen naar Gallië, waar hij in 45 te Lyon stierf.

Herodes Filippus

Herodus Antipas de viervorst had Johannes de Doper in de gevangenis geworpen vanwege Herodias, 'de vrouw van zijn broer Filippus', omdat Johannes tegen hem had gezegd dat hij haar niet tot vrouw had mogen nemen (Matteüs 14,4 // Marcus 6,18).
Verder schrijven Matteüs en Marcus over een dochter die niet met naam wordt genoemd.
Zeer opmerkelijk is dat sommige gezaghebbende handschriftvarianten schrijven zijn dochter bij Herodias (Matteüs 14,6 // Marcus 6,22).
Omdat dit niet zou overeenstemmen met wat Flavius Josephus meldt, wordt deze tekstvariant nooit vertaald.*
Om te laten zien hoe hoe verwarrend en tot misvatting leidend de Herodiaanse familieverhoudingen door Flavius Josephus worden beschreven, volgt hier een citaat over Herodias:

Herodias trouwde met Herodes de zoon van Herodes de Grote bij Mariamme de dochter van de hogepriester Simon. Ze kregen een dochter Salome. Na de geboorte van dat meisje permitteerde Herodias het zich onze tradities met voeten te treden door nog tijdens zijn leven van haar man te scheiden en te trouwen met Herodes, de broer van haar man en net als deze verwekt door dezelfde vader. Dit was de Herodes die als tetrarch over Galilea regeerde. Haar dochter Salome trouwde met Filippus de zoon van Herodes, de viervorst van Trachonitis, en nadat deze was gestorven zonder kinderen na te laten trouwde Aristobolus de zoon van Agrippa's broer Herodes met haar. Ze kregen drie kinderen, Herodes, Agrippa en Aristobolus.
^{(Joodse Geschiedenis, Boek XVIII, 136-137)}

Opmerkelijk is dat Flavius Josephus de naam van de dochter weet: Salome, een naam die de christelijke traditie later natuurlijk snel overnam.

^{* Voor begrip van de tekst is het niet echt van belang te weten wie haar vader is, want de kritiek van Johannes de Doper betrof immers niet de dochter, maar het 'foute' huwelijk van Herodes; dat zal ook de reden zijn dat Matteüs en Marcus de dans van 'Salome' niet afkeuren, hoewel het zeer ongepast is dat een koningsdochter en niet een beroepsdanseres die gewoonlijk wulps uitvoert.}

Herodes Agrippa I

Deze Herodes is een kleinzoon van Herodes de Grote en speelt een rol bij de vervolging van de jonge kerk in hoofdstuk 12 van de Handelingen van de apostelen.
Hij liet Jakobus met het zwaard ombrengen en Petrus arresteren.
Uiteindelijk werd hij door een engel van God geveld, omdat hij God niet de verschuldigde eer had bewezen, en door wormen aangevreten blies hij de laatste adem uit.

Herodes Agrippa II

Dit was weer een zoon van Herodes Agrippa I en wordt gewoonlijk aangeduid als Herodes Agrippa II.
Volgens de Handelingen van de apostelen moest Paulus zich voor hem verantwoorden nadat hij in Jeruzalem als volksopruier was gearresteerd (Handelingen 25,13 - 26,32).