In het Schilderboek schrijft Karel van Mander in zijn behandeling van Maarten van Heemskerck:
Maar de verandering in zijn manier van schilderen kan men observeren in de zaal van het reeds genoemde Prinsenhof en wel aan de beide deuren van het lakenweversaltaar. Deze deuren tonen aan de binnenkant de Geboorte van Christus en de Drie Koningen: twee goed geschilderde, zeer bewerkelijke voorstellingen vol details, waarop verschillende portretten voorkomen van enkele eenvoudige mensen en ook van Van Heemskerck zelf. Op de buitenkanten is een Maria-Boodschap geschilderd, waarvan de gezichten heel goed naar het leven zijn gedaan. De engel is zeer vreemd en sierlijk uitgedost. Jacob Rauwert, die toen bij hem inwoonde, heeft mij weleens verteld dat hij de onderste, purperkleurige slippen van het kleed had gedaan. Aan dit werk valt te zien hoe goed Van Heemskerck van de architectuur op de hoogte was en hoe hij geneigd was tot het aanbrengen van ornamenten. Dit deed hij tegen het ook door hem vaak gebezigde bekende spreekwoord in: 'Ieder schilder die wil gedijen, vermijde architectuur en opsierderijen.' Er valt ook iets ongewoons te zien: de engel die op een gladde, marmeren vloer staat, wordt daarin weerspiegeld alsof hij op ijs staat, iets wat op gepolijst marmer ook gebeurt.
De Grote- of Sint Bavokerk had in de 16de eeuw 33 altaren die elk toebehoorden aan een gilde. In 1546 kreeg Maarten van Heemskerck opdracht van het Drapeniersgilde, het lakenweversgilde, om twee beschilderde deuren te maken voor hun altaar. Deze werden toegevoegd aan een al bestaand middenstuk. Op de buitenkant moest de Annunciatie geschilderd worden en op de binnenkant de scènes die Van Mander in het citaat hierboven noemt. Het middenpaneel dat vermoedelijk de Tenhemelopneming van Maria voorstelde, is verloren gegaan. Dit is mogelijk gebeurd toen de Bavokerk gereed werd gemaakt voor de protestantse eredienst in 1578. In dat jaar werden de zijluiken eigendom van de stad en kregen ze een plaats in het Prinsenhof.
Maarten van Heemskerck - Annunciatie (gesloten luiken)
Van Heemskerck wijkt af van de traditionele iconografie van een Annunciatie. Op het rechterluik nadert Gabriël Maria, geknield op het linkerluik, van achteren. Maria heeft haar gezicht nederig naar beneden gericht en draait zich zijdelings naar hem toe. De duif, de Heilige Geest, daalt vanuit een helder licht op haar neer. Als bron van het licht is God de Vader afgebeeld. De engel houdt niet zijn gangbare attribuut, de lelietak, als teken van zuiverheid en reinheid in zijn hand, maar de olijftak, die staat voor vrede. Op de bidbank voor Maria ligt een bijbel die is geopend op een passage uit het boek Jesaja 2:2-4, waarin Jesaja aankondigt dat de berg Zion bij Jeruzalem de plek zal zijn van het huis van God, het komende koninkrijk van de vrede. Gewoonlijk is op voorstellingen van de Annunciatie het boek geopend op Jesaja 7:14 met de aankondiging van Christus’ geboorte. Zowel de olijftak als de bijbeltekst verwijzen naar Christus als brenger van de vrede. Gabriël draagt een leren voorschoot, afgezet met gouden belletjes, dat op zijn borst bijeen wordt gehouden door een medaillon met een voorstelling van God de Vader, de Zoon en de Heilige Geest, de Drie-eenheid.
Het bed van Maria is gesitueerd in een paleisachtige architectuur met een monumentale marmeren zuil op een hoog voetstuk en marmeren pilasters.
In het landschap op de achtergrond bevindt zich een aantal kleine figuren, die mogelijk verwijzen naar het vervolg: de Visitatie, het bezoek van Maria aan Elisabet, of de volkstelling in Betlehem.
Maarten van Heemskerck - Aanbidding van de herders (linkerluik)
In tegenstelling tot zijn uitbeelding van de Annunciatie lijdt Van Heemskerck in zijn afbeeldingen op de beide geopende luiken duidelijk aan een horror vacui, de angst voor leegte, want de figuren zij op elkaar gepropt en elke plek is gevuld.
De scène op het linkerluik vindt in een ruïne plaats.
Een van de vroedvrouwen onthult onder toezicht van Maria en Jozef de pasgeboren Jezus aan de bezoekers.
De baby ligt niet in een kribbe, maar op een stenen sarcofaag, een prelude op zijn dood.
In de linkerbenedenhoek zien we een lam dat natuurlijk niet misstaat bij herders, maar hier ook een symbool is van Jezus zelf omdat hij door Johannes de Doper later wordt betiteld als 'Lam Gods'.
De vele mannen en vrouwen symboliseren het eenvoudige volk, mensen met overwegend grove en boerse tronies. Onder hen zien we ook een priester.
De meeste aandacht trekken twee herders op de voorgrond. De ene draagt grijnzend een ram (als offerdier?). De ander bespeelt, hurkend en naar de kijker gedraaid, een draailier, een typisch volksinstrument. Bedoelt Van Mander deze musicerende herder waarin Van Heemskerck zichzelf heeft geportretteerd?
Maarten van Heemskerck - Aanbidding van de wijzen (rechterluik)
Hier maakt de stedelijke elite kennis met het Christuskind. Nu is het decor geen ruïne maar een klassiek tempelgebouw. En ook hier hebben we te maken met een drukke voorstelling. Maria zit met het Kind op schoot, terwijl de geknielde jonge, zwarte koning een gouden bokaal aanbiedt.
Achter Maria leunen twee mannen op een met een reliëf versierde balustrade. De rechter heeft een bokaal in zijn hand. Hij stelt vermoedelijk Jozef voor die dit geschenk al in ontvangst heeft genomen van de oudste koning die knielt in de rechterbenedenhoek. Een kind-dienaar houdt zijn kroon vast.
Wie is de linkerman achter de balustrade? Hij vormt zeer opvallend het exacte centrum van het luik. Is het een voornaam lid van de drapeniers? Zijn hoofd heeft de iconografische kenmerken van Christus en zijn haarversiering de vorm van een doornenkroon. Opzet of niet?
Het is op deze afbeelding helaas niet goed te zien maar de tres op de mouw van de mantel van de knielende oudste koning bevat acht versieringen met daarin een dobbelsteen verwerkt. Ze verwijzen daarmee naar het moment tijdens de kruisiging als de soldaten dobbelen om de kleren van Jezus. Het voorspelde lijden in een voorstelling van de aanbidding wordt daarbij gekoppeld aan het lijden de kruisdood van Jezus. De ogen van de acht dobbelstenen laten achtereenvolgens 1, 2, 3, 4, 5, 6, 6 en 6 zien, een totaal van 33, de leeftijd waarop Christus volgens de traditie aan het kruis stierf. Het is een mooi voorbeeld van Van Heemskercks inventiviteit.
De derde koning staat in volle lengte te wijzen naar het Christuskind.
Het bonte gevolg van de koningen bestaat uit zwarte en witte dienaren die op olifanten en kamelen de voorstelling binnen rijden. Net zoals de drie onderling verschillende koningen symboliseren zij dat Christus voor alle volken op aarde gekomen is. De houdingen van diverse personen zijn aan klassieke beelden ontleend.
Cornelis Cornelisz van Haarlem - Kindermoord Betlehem (middenpaneel)
In 1590-1591 bestelde het Haarlemse stadsbestuur bij Cornelis Cornelisz van Haarlem een nieuw middenstuk met een voorstelling van de Kindermoord van Betlehem om de zijluiken van het Drapeniersaltaar opnieuw met elkaar te verbinden. Bovendien maakte hij de lobvormige bovenkant van de zijpanelen recht. De keuze voor een voorstelling van de kindermoord paste in de reformatorische opvattingen bij de iconografie van de zijluiken. Herodes’ opdracht om alle kinderen van het mannelijke geslacht onder de twee jaar te doden, hield direct verband met de geboorte van het Christuskind. Herodes was als tirannieke leider bovendien een voorbeeld van slecht bestuur en daarmee een waarschuwing aan het adres van de stadhouder. Van Haarlem baseerde zich op studies die Van Heemskerck in Rome had gemaakt.
Karel van Mander in zijn Schilderboek:
Het is een voortreffelijk stuk. Er is vooral veel gewoel van naakte kinderdoders te zien en de pogingen van moeders om hun kroost te beschermen. Ook zijn de verschillende verschijningsvormen van vlees op verschillende leeftijden uitgebeeld, zowel van mannen als van vrouwen, als het tere jonge vlees van kinderen en de verandering daarvan op de leeggebloede lichamen ten gevolge van de dood.
Maarten van Heemskerck (1498-1574)
Aanbidding der Wijzen, der Herders en Annunciatie (1546)
Olieverf op twee panelen, 261,5 x 122,5 cm
Haarlem - Frans Hals Museum
Cornelis Cornelisz van Haarlem (1562-1638)
Kindermoord te Betlehem (1591)
Olieverf op doek, 268 x 257 cm
Haarlem - Frans Hals Museum
In tegenstelling tot zijn uitbeelding van de Annunciatie lijdt Van Heemskerck in zijn afbeeldingen op de beide geopende luiken duidelijk aan een horror vacui, de angst voor leegte, want de figuren zij op elkaar gepropt en elke plek is gevuld.
Hier maakt de stedelijke elite kennis met het Christuskind. Nu is het decor geen ruïne maar een klassiek tempelgebouw. En ook hier hebben we te maken met een drukke voorstelling. Maria zit met het Kind op schoot, terwijl de geknielde jonge, zwarte koning een gouden bokaal aanbiedt.
