In de vierde eeuw schrijven kerkvaders steeds meer bijzonderheden over Maria die in de Bijbel niet te vinden zijn, bijvoorbeeld wat er met haar lichaam gebeurde na haar dood. Opmerkelijk wat dat laatste betreft is het getuigenis van een priester uit Jeruzalem, die in diezelfde eeuw beweert dat Maria nooit is gestorven. Het is in dit verband misschien vermeldenswaard dat er in de kerkgeschiedenis, zelfs in een tijd dat relieken een prominente rol vervulden, nooit een claim is gekomen van gelovigen die menen het lichaam van Maria te bezitten of ernaar hebben gezocht, een feit dat overigens ook goed kan dienen om aan te tonen dat de figuur van Maria fictief is.
De Mariaverering kwam mogelijk zo laat op gang juist door het ontbreken van haar lichaam. Er moesten bijgevolg andere voorwerpen vereerd worden. Naast haar mantel werden ook haar sluier, doodskleed, gordel, pantoffel en onderkleed geëerd. Maar ook Maria's haar, moedermelk en zelfs nagelresten kwamen terecht in kostbare reliekhouders. Ook indirecte relieken, zoals de kaars die bij de annunciatie bij Maria stond of de boom waaronder Maria tijdens de Vlucht naar Egypte had gerust, werden relieken.
Over het overlijden en vervolgens het met lichaam en ziel opgenomen worden in de hemel van Maria kwamen verschillende verhalen in omloop. Maria zou volgens een van die verhalen 24 jaar na de kruisdood van haar zoon op 72-jarige leeftijd zijn overleden, ofwel in Jeruzalem ofwel in Efeze. Volgens een andere traditie zou dat 12 jaar na de kruisdood zijn geschied toen Maria 60 was.
Jacobus de Voragine beschrijft in de tweede helft van de 13e eeuw in zijn Legenda Aurea de assumtione beatae Mariae virginis, letterlijk: de aanneming van de gezegende maagd Maria. Zijn beschrijving heeft hij naar eigen zeggen gehaald uit een niet door hem met name genoemd apocrief geschrift dat geschreven zou zijn door Johannes de Evangelist. Zelfs deze a priori goedgelovige pater dominicaan zet vraagtekens bij het waarheidsgehalte van sommige details van deze vertelling om deze vervolgens pagina's lang aan te vullen met wonderen die Maria na haar tenhemelopneming heeft verricht.
Het westerse en het oosterse christendom gingen zo elk op eigen wijze om met de dood en de tenhemelopneming van Maria. Er ontstonden zeer veel verschillende tradities, ophefmakende legendes, onsamenhangende wonderen en goedbedoelde maar tamelijk mislukte imitaties van Jezus' verrijzenis en hemelvaart.
Aanvankelijk was Ontslaping de naam voor de herdenking van Maria's dood en was de datum 16 of 18 januari: Dormitio Mariae in het Latijn en Koimesis Theotokou in het Grieks. In het westerse christendom werd, onder invloed van apocriefe teksten en volkslegenden, vanaf de achtste eeuw ook de Maria Tenhemelopneming (Assumptio) gevierd. Volgens een koptische traditie zouden er 206 dagen verlopen zijn tussen de dood en de tenhemelopneming van Maria. Deze laatste gebeurtenis werd dus oorspronkelijk gevierd op 9 of 11 augustus.
De benaming Maria Hemelvaart is letterlijk genomen niet correct, omdat Maria door God / Christus in de hemel wordt opgenomen oftewel wordt aangenomen en niet zelf het initiatief heeft. Dit feest werd in 582 door keizer Mauritius officieel in Byzantium ingevoerd voor 15 augustus. Op die datum werd al de verjaardag gevierd van de kerkwijding van een aan Maria toegewijde basiliek op de weg tussen Betlehem en Jeruzalem. Rome nam het feest van Maria Tenhemelopneming over onder Sergius I (paus van 687-701; feestdag 8 september). De oosters-orthodoxe kerken vieren het feest op 28 augustus.
In het heilig jaar 1950 kondigde Pius XII het dogma van haar tenhemelopneming af.
Dat Maria, de moeder van Jezus na hun beider overlijden door haar zoon tot Koningin van de Hemel en de Aarde werd gekroond is eveneens een deel van de katholieke leer. Diezelfde paus bepaalde dat het jaar 1954 Mariajaar zou worden. Het was een eeuw na de afkondiging van het dogma van Maria's onbevlekte ontvangenis. Hij stelde tevens een nieuwe feestdag in op 31 mei: Maria Koningin des Hemels. Na de kalenderhervorming van 1969 werd deze feestdag verplaatst naar 22 augustus, het octaaf van Maria Tenhemelopneming.
De gedachtes achter beide feesten corresponderen ook met het vierde en vijfde glorievolle geheim van de rozenkrans.
Samengevat kan worden gesteld dat Maria Tenhemelopneming en de Kroning van Maria letterlijk complexe, dat wil zeggen samengestelde feesten zijn.
Legenden
Traditioneel wordt het einde van het leven van Maria verdeeld in zeven gebeurtenissen die soms ook als cyclus worden afgebeeld (zie bijvoorbeeld de afbeeldingen hieronder op de Maestà van Duccio di Buoninsegna).
1 - Aankondiging dood door palmdragende engel (Michaël?)
Maria krijgt haar dood aangekondigd door een engel die zijn naam aan haar niet prijsgeeft. Bij haar baar moet een palmtak uit het paradijs gedragen worden. Maria heeft slechts één wens: te sterven met de twaalf apostelen om haar heen.
2 - Afscheid van de apostelen
Als eerste wordt Johannes op een witte donderende wolk uit Efeze weggevoerd waar hij aan het preken is. Op zijn bede arriveren vervolgens ook de andere apostelen op een wolk vanuit de plaatsen waar zij aan het preken zijn. 's Nachts verschijnt tenslotte Jezus zelf met een hemelse engelenschaar. Allen staan rond het bed van Maria en zingen haar toe.
3 - Dood
De ziel van Maria verlaat haar lichaam verlaat en vliegt in de armen van haar zoon. Jezus geeft de apostelen de opdracht het lichaam van Maria te begraven in een nieuw graf in het dal Josafat, waar volgens het laatste hoofdstuk van het boek Joël het Laatste Oordeel zal plaatsvinden.
4 - Tocht naar het graf
Johannes en Petrus raken in discussie wie van hen tweeën de palmtak van het paradijs dient te dragen. Die eer is uiteindelijk voor Johannes weggelegd. De begrafenisstoet blijft niet onopgemerkt en de joden grijpen naar hun wapens om de apostelen te doden en het lichaam van Maria, de moeder van die bedrieger, te verbranden. Hun hogepriester (in andere bronnen is er sprake van een zekere Jephonias) wil hoogstpersoonlijk de baar omverwerpen, maar zijn handen verdorren en blijven vastzitten aan de baar. Hij bekeert zich echter tot Jezus Christus, kust de baar en zijn handen worden weer gezond. Hij krijgt de palmtak van Johannes aangereikt om die aan zijn blinde volk te tonen, opdat zij weer zullen zien.
5 - Graflegging
De apostelen leggen Maria in haar graf. Drie dagen daarna zal Jezus terugkeren. Nadat Maria in het graf is gelegd, blijven de apostelen er dus drie dagen bij waken.
6 - Tenhemelopneming [Als zodanig is dit moment door Duccio niet afgebeeld op de Maestà]
Jezus verschijnt zoals beloofd na drie dagen en vraagt zijn apostelen welke genade en eer hij zijn moeder moet geven. Zij antwoorden dat ook Maria haar dood moet overwinnen, zoals ook Jezus zelf dat gedaan heeft. De aartsengel Michaël brengt daarop Maria's ziel naar Jezus die ziel en lichaam van Maria weer verenigt, zodat haar lichaam niet zal bederven. Maria staat tenslotte op uit haar graf en stijgt ten hemel, begeleid door een menigte engelen. Alle apostelen zijn hierbij aanwezig, behalve Tomas. Als die zich later aansluit bij hen, gelooft hij de apostelen niet. Plotseling valt de gordel van Maria uit de hemel, waarop Tomas alsnog gelooft dat Maria lijfelijk ten hemel is gevaren. Geurige bloemen en de kleding van Maria bleven overigens in het graf achter om de apostelen tot troost te dienen. Onnodig te melden dat over de kledingstukken weer diverse legenden in omloop raakten.
Het concept van Maria's tenhemelopneming past binnen dat van haar onbevlekte ontvangenis en maagdelijkheid. Van een lichaam dat gevrijwaard was van de erfzonde en maagdelijk is gebleven tijdens het leven, kan men moeilijk accepteren dat het in een graf aan bederf onderhevig zou zijn geweest.
7 - Kroning en intronisatie
Sinds de 12e eeuw is ook dit onderdeel in verschillende varianten in de kunst terug te vinden:
Al dan niet omgeven door engelen plaatst God een kroon op het hoofd van Maria.
In latere tradities wordt dit uitgebreid door deze kroning in de hemel te laten plaatsvinden door de Drie-eenheid.
Maria zit op een troon al dan niet omgeven door heiligen.
Deze troon is gebaseerd op de troon van Salomo uit het Eerste Testament. De zetel kreeg de titel Sedes Sapientiae, Zetel der Wijsheid, en werd in de Litania Lauretana ook een eretitel voor Maria zelf.
Ferragosto
Het woord Ferragosto is afgeleid van de Latijnse term Feriae Augusti, 'rust van Augustus'. Dankzij keizer Augustus bestaat dit feest sinds het jaar 18 VGJ. In de tijd van het oude Rome bestonden er al feestdagen in de maand augustus, zoals de Consualia, waarvan het doel was de oogst te vieren en daarmee ook het einde van een zware werkperiode. Het antieke Ferragosto ontstond met als doel deze belangrijke feestdagen met elkaar te verbinden om zo van de dag 15 augustus het startpunt van een langere rustperiode te maken. Deze rustperiode was niet alleen voor de mens bedoeld, maar ook dieren als ezels en ossen mochten rusten. Vanaf de zevende eeuw geeft Italië ook een religieuze betekenis aan Ferragosto, namelijk de Tenhemelopneming van Maria.
Wijding der kruiden
In vóór-christelijke tijden werden bepaalde bij elkaar gezochte kruiden gebruikt om dankoffers en zoenoffers te brengen aan de goden. Dit werd door de christelijke kerk afgekeurd maar op een gegeven moment gekerstend.
Een bepaalde overlevering verhaalt van de apostelen die bij het bezoek aan het graf van Maria in de plaats van haar lichaam, bloemen en geurend kruid aantroffen. Op Maria Hemelvaart vond de wijding der kruiden plaats. Uit zeven kruidplanten werd een zogenaamde 'kruidwis' samengesteld. Deze werd ter bescherming opgehangen bij bijvoorbeeld de voordeur, of boven een wiegje. In een stal was het nuttig ter afwering van veeziekten en op een zolder kon de kruidwis een plaatsje krijgen ter afweer van blikseminslag. Tal van bloemennamen wijzen op dit gebruik. Hoewel de oorspronkelijke betekenis zo goed als vergeten is, verzamelen mensen nog steeds veldboeketten.
