MAARTEN VAN HEEMSKERCK
De vier uitersten
Karel van ManderIn het Schilderboek van Karel van Mander lezen we over dit werk van Maarten van Heemskerck:Behalve andere zeer knap door hem geschilderde taferelen was er ook een tamelijk groot, uitstekend werk vol figuren met de vier 'Uitersten': dood, oordeel, hemel en hel. Op dit werk kwamen veel naakten en figuren in verschillende handelingen voor. Er zijn veel verschillende gemoedstoestanden te zien, zoals doodgaan, hemelse vreugde en benauwdheid of afgrijzen voor de hel. Dit stuk was hem opgedragen door de al eerder genoemde leerling Jacob Rauwert, destijds een zeer goed kunstliefhebber, die Van Heemskerck voor het stuk een groot aantal dubbele dukaten neertelde en dit net zo lang volhield tot de schilder zei: 'Het is genoeg'. |
ElckerlijcHet onderwerp kan van links naar rechts worden gelezen. Eerst zien we de dood van een enkele man. Het is Elckerlijc of Elckerlyc, hoofdpersoon van Den Spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc - Hoe dat elckerlijc mensche wert ghedaecht Gode rekeninghe te doen, een 15e-eeuwse Nederlandstalige moraliteit of zinnespel. Het verhaalt over de strijd op het sterfbed om de ziel van de held. De stervende man hier heeft een goed leven geleid, het leven van een pelgrim; op de vloer liggen staf, drinkkalebas en hoed, bedekt met schelpen en insignes, tekenen van zijn vele pelgrimstochten. De man wordt omringd door de drie 'goddelijke deugden: Geloof met een kruis en een kelk, Hoop met een anker en Naastenliefde met kinderen en een vlammend hart. De laatste sacramenten worden toegediend door een priester, die een kaars aan de stervende man overhandigt.De opstanding van de doden vindt plaats in het midden van de compositie, met naakte figuren die uit hun graven komen, in sommige gevallen (vooral op de rechter voorgrond) worden hun botten voor onze ogen opnieuw bekleed met vlees. Christus zit in het oordeel in de wolken aan de rechterkant, geflankeerd door Johannes de Doper die pleit voor gerechtigheid en Maria die pleit voor genade. Maria wordt vergezeld door twee andere vrouwelijke heiligen, waarvan er één waarschijnlijk Maria Magdalena is, de archetypische boeteling. De hemel is een kleine, gouden opening in de wolken, waar de zielen van de deugdzamen naartoe bidden. De hel is een brandend land, met een brug over de rivier de Styx en wat een kasteel lijkt te zijn en lijkt op de Engelenburcht in Rome. Bij nadere beschouwing is het duidelijk een gigantische ketel. De hel wordt ook vertegenwoordigd door de open mond van een gigantische vis die wordt bewaakt door Hades, de klassieke god van de onderwereld, en zijn driekoppige hond Cerberus. Duivels eisen allerlei soorten mensen op, inclusief een overvoede koning. Het grootste deel van deze eschatologische beelden is bekend van andere afbeeldingen van het onderwerp. Vreemd is de manier waarop Christus uit het midden wordt verplaatst, weg van de lichtflits, de opkomende zon van de wederkomst, die normaal gesproken als zijn hemelse troon zou fungeren. Hierdoor kon Van Heemskerck de doorgang van de zon gedurende één dag suggereren, van de nacht links, via de ochtend in het midden, naar de laatste zonsondergang rechts. |
|
Maarten van Heemskerck (1498-1574)
De vier uitersten (1565) Olieverf op paneel, 69 x 155 cm Windsor Castle - Royal Collection Trust |