ROGIER VAN DER WEYDEN

Zeven sacramenten

Zeven in een

Het schilderij de Zeven Sacramenten ziet eruit als een drieluik, maar dat is het feitelijk niet, omdat de zij-'luiken' het middenluik niet kunnen bedekken.
Deze voorstelling is om twee redenen zeldzaam te noemen.
Allereerst combineert het de kruisiging van Christus met een priester die de hostie op het moment van consecratie omhoog houdt.
Hierdoor wordt een duidelijk verband gelegd tussen de kruisdood van Christus en het sacrament van de eucharistie.
Op de 'luiken' zijn de andere zes sacramenten afgebeeld.
Elk sacrament wordt met een banderol verklaard.
Zeldzaam is vervolgens dat alle sacramenten simultaan binnen één kerkruimte worden afgebeeld.
Van der Weyden bracht alle fasen van het leven én alle lagen van de samenleving – van de rijkelijk uitgedoste bruid tot de bedelaars aan de kerkdeuren – in één triptiek samen.
Bij elk van de sacramenten schilderde hij figuren in eigentijdse kledij en in een al even eigentijdse gotische kerk die sterke gelijkenissen vertoont met de kathedraal van Brussel en de Pieterskerk in Leuven.

De plaatsing van de sacramenten rond de kruisiging en eucharistie is niet toevallig.
De middeleeuwse theologie stelde namelijk dat de sacramenten voortvloeien uit Christus’ lijden.
De teksten op de banderollen verduidelijkt dit gegeven nog eens extra.
Waarom Van der Weyden de engelen die deze tekstrollen vasthouden elk in een andere kleur afbeeldde, is niet helemaal duidelijk.
Hoewel er voor deze kleuren geen officiële religieuze reden is, refereren ze misschien aan een volkse overtuiging dat de zeven spirituele beginselen elk hun eigen kleur hadden.

Wit - zuiverheid bij het doopsel
Geel - vuur van het geloof bij het vormsel
Rood - berouw bij de biecht
Groen - groeikracht bij de eucharistie
Paars - koningschap bij de priesterwijding
Blauw - trouw bij het huwelijk
Zwart - rouw bij het heilig oliesel

Middenafbeelding

Centraal in het middenschip van de kerk bevindt zich op het voorplan het slanke lichaam van Christus aan het kruis.
Zijn lendendoek is onwerkelijk wit en schoon en hij verheft zich zowel letterlijk als figuurlijk boven deze wereld.
Om aan te tonen dat hij van een hogere orde is dan de gewone stervelingen die bij de sacramenten zijn uitgebeeld, is hij buitensporig groot afgebeeld.

Aan de voet van het kruis bevinden zich vijf rouwende figuren.
Ook zij zijn disproportioneel groot afgebeeld.
De flauwgevallen moeder Maria wordt opgevangen door Johannes.
Rondom dit tweetal knielen de drie Maria's.
De linker Maria die vanuit de zijafbeelding de middenafbeelding binnenkomt houdt teder de rechterhand van Jezus' moeder vast.
De tweede Maria is in het rood gekleed en de derde in een groen-paars gewaad.
Identificatie van Maria Magdalena stuit op het probleem dat haar gebruikelijke attribuut, de zalfpot, hier ontbreekt.
Gesuggereerd is dat zij de Maria in het rood is (vurig karakter?) en in tranen haar hoofd afwendt (berouw?).

Het bloedige offer op het voorplan wordt op de achtergrond herdacht door de priester die de hostie omhoog houdt op het moment van de consecratie.
Het hoge altaar is versierd met een retabel uit het tweede kwart van de vijftiende eeuw.
Daarboven hangt een gebeeldhouwd Mariaretabel met vier dichtklapbare luiken.
De priester, gekleed in een rijkelijk versierd kazuifel, wordt bijgestaan door een man die de slip van het kazuifel vasthoudt en een lange kaarsaansteker.
De overige figuren op het achterplan zijn van links naar recht een geestelijke in een dalmatiek te zien die voor een geelkoperen arendlezenaar staat, een rijkelijk geklede man en vrouw, een man in grijs gewaad (half verborgen achter een pilaar in het middenschip), een lezende man in groen gewaad en rode hoofddoek en in de deuropening twee bedelaars (nog net te zien).

In detail

Op de zij-afbeeldingen zijn de andere zes sacramenten afgebeeld, symmetrisch verdeeld over de twee zijdes, van links naar rechts:

Doopsel
In de eerste groep met de witte engel doopt een priester een pasgeboren kind.
Het kind wordt door twee peters en twee meters boven de doopvont gehouden.
Banderoltekst:
O(mn)es in aqu(a) (et) pneu(m)ate baptizati/ in morte chr(ist)i v(er)e su(n)t renati/ ad ro(m)a(nos) vi c(apitul)o
Allen, gedoopt in water en in geest, worden waarlijk in Christus' dood herboren / aan de Romeinen in hoofdstuk 6
(Verwijzing naar Romeinen 6,3)
Vormsel
In de tweede groep met gele engel voltrekt een bisschop het vormsel.
Hij wordt bijgestaan door een priester en een viertal toeschouwers.
De vormeling knielt voor de bisschop, een tweede krijgt een hoofdband om gebonden door de priester en drie andere reeds gevormde kinderen wandelen weg.
Banderoltekst:
Per c(hr)isma quo a p(rae)sule inu(n)gu(n)t(ur)/ vi passio(n)is chr(ist)i i(n) bono (con)firman(tur)/ i(n) q(u)arto s(en)t(e)n(ti)ar(um)
Door het chrisma waarmee ze door de bisschop worden gezalfd worden ze door de kracht van Christus' passie in het goede versterkt / in IV Sententiarum
(Verwijzing naar Petrus Lombardus, Sententiarum Liber IV De Doctrina Signorum, Distinctio VII)
Biecht
In de derde groep neemt een priester de biecht af.
Een koorpels bedekt zijn hoofd en schouders.
Onder de rode engel is een geknielde vrouw te zien die wacht op haar beurt.
Achter de derde groep beeldde Van der Weyden een zijkoor af waar een priester de mis leest.
Banderoltekst:
Sang(u)is chr(ist)i n(ost)ras (con)sci(enti)as emu(n)dabit/ Du(m) p(oeni)t(e)n(t)iale debitu(m) seip(s)o mitigavit/ ad heb(raeos) ix c(apitul)o
Het bloed van Christus zal het geweten zuiveren, daar hij door zichzelf de boeteschuld inloste / aan de Hebreeën in hoofdstuk 9
(Verwijzing naar Hebreeën 9,14)
Eucharistie
Op de grote middenafbeelding zweeft de groene engel die het sacrament van de eucharistie symboliseert.
Banderoltekst:
Hic pa(n)is manu s(anc)ti sp(iritu)s for(m)at(us) i(n) vi(r)gi(n)e/ Igne passio(n)is e(st) decoct(us) in cruce/ A(m)bro(sius) i(n) li(bro) sac(ra)me(n)t(is)
Dit brood is door toedoen van de heilige Geest gevormd in een maagd, en door het vuur van de passie bereid aan het kruis / Ambrosius in het boek Sacramentis.
(Verwijzing naar Ambrosius, De sacramentis IV, 4, 14-17)
Priesterschap
Voor het sacrament van het priesterschap beeldde Van der Weyden een bisschop in rijkelijk versierd gewaad af.
Voor hem knielt de nieuw gewijde priester en boven hen zweeft een engel in paars gewaad.
Banderoltekst:
Du(m) su(m)m(us) po(n)tifex lesus i(n) s(anc)ta i(n)t(r)av(i)t/ tu(n)c sac(ra)mentu(m) ordi(ni)s vere stauravit/ ad heb(raeos) ix c(apitul)o
Toen Jezus als hogepriester het heiligdom betrad, toen stichtte hij waarlijk het sacrament van de orde / aan de Hebreeën in hoofdstuk 9
(Verwijzing naar Hebreeën 9,25)
Huwelijk
Het huwelijk wordt vertegenwoordigd door een heer, dame en engel in blauw gewaad.
Banderoltekst:
Matrimonium a chr(ist)o commendatur/ du(m) spo(n)sa sa(n)guinu(m) i(n) c(a)r(n)e copulator/ exodi IIII c(apitul)o
Het huwelijk wordt door Christus aanbevolen / als bloedbruidegomband in het vlees / in Exodus hoofdstuk 4
(Verwijzing naar Exodus 4,25)
Heilig Oliesel
Uiterst rechts dient een priester het heilig oliesel toe aan een stervende man.
De priester wordt bijgestaan door een koster en de echtgenote van de stervende man staat met een kaars in haar handen achter het bed.
Boven hen zweeft een zwarte engel.
Banderoltekst:
Oleo s(anc)to in a(n)i(m)a (et) corp(or)e infirmati/ sanatur merito passio(n)is chr(ist)i/ jacobi ulti(m)o (capitulo)
De naar ziel en lichaam verzwakten worden met heilige olie genezen door de verdienste van Christus' passie / in laatste hoofdstuk van Jakobus
(Verwijzing naar Jakobus 5,14)

Rogier van der Weyden (circa 1399/1400-1464)
De zeven sacramenten (1440-45)
Olieverf op eikenhouten paneel, 200 x 97 cm (middenafbeelding); 119 x 63 cm (zijafbeelding elk)
Antwerpen- KMSK (tijdens verbouwing: Leuven - Museum M)