JHERONIMUS BOSCH

Tuin der lusten - 5 - Buitenzijde

En uit het land schoot jong groen op, gras, zaadvormend gewas, in allerlei soorten, en bomen die ieder naar zijn soort hun vruchten droegen, met zaad erin. En god zag dat het goed was. Het werd avond en het werd ochtend; dat was de derde dag.
^{(Genesis 1,12-13)}

Op de in grijstinten gehouden buitenzijde is een grote bol geschilderd, die de hemelbol voorstelt met daarbinnen, op een plat vlak, de aarde.
Deze bol geeft de wereld weer na de derde dag van het scheppingsverhaal volgens het bijbelboek Genesis.
De aarde is op dat moment nog onbewerkt en bevat nog geen dieren.
Wel groeien er vreemde, stekelige planten en pakken zich in de lucht donkere wolken samen.
Bosch heeft voor de buitenzijde weinig kleur gebruikt, wat voor triptieken gebruikelijk is.
Zijn platte, verstilde aarde lijkt hierdoor een wereld vóór en buiten de schepping te symboliseren.
De manier waarop Bosch de wereld heeft weergegeven houdt het midden tussen een aardglobe, zoals deze voor het eerst in 1492 in Neurenberg werden gemaakt, en middeleeuwse kaarten, zogenaamde mappae mundi, die de wereld voorstellen als een platte cirkel met daarin schematisch de drie tot dan toe bekende continenten ingetekend.
Mogelijk was Bosch bekend met deze Neurenbergse globes, omdat 's-Hertogenbosch destijds intensieve handelscontacten onderhield met Neurenberg.
Is Bosch de eerste schilder die de wereld op deze manier afbeeldde?
Tot dan toe werd de hemelbol meestal voorgesteld als een bol in Gods hand.

Geloten wereld

God zelf zweeft linksboven boven de aarde.
Hij kijkt neer op de aarde, draagt een pauselijke tiara en heeft een boek op zijn knie gebalanceerd.
Voorzichtig maakt hij een scheppend gebaar.
Gods wereld lijkt nog onvoltooid en deze panelen vragen om meer.
De streep die dankzij de omlijsting dwars door de voorstelling loopt, lijkt dit te versterken.
Symboliseert het gesloten werk een nog gesloten wereld?

Psalmtekst

Naast God staat op het linker- en rechterpaneel de Latijnse vertaling van Psalm 33 (32),9 (idem Psalm 148,5):

Ipse dixit et facta sunt
(Zelf sprak hij en zij zijn gemaakt)

Ipse mandavit et creata sunt
(Zelf gebood hij en zij zijn geschapen)

Voorbeelden en kopie

De figuur van God komt overeen met de Schepper boven op de koperen doopvont in de Sint-Janskathedraal in Den Bosch.
Deze doopvont werd in 1492 gemaakt door de Maastrichtse beeldhouwer Aert van Tricht.
Nog meer overeenkomst is er met een houtsnede van Hartmann Schedel uit 1493 met dezelfde psalmtekst.

Van het linkerluik wordt een heel precieze kopie bewaard in het El Escorial die alleen schildertechnisch afwijkt van het origineel en vermoedelijk werd geschilderd tussen 1520 en 1530 toen de Tuin der Lusten zich in Brussel bevond.
Zie ook de binnenzijde van dit paneel.