MAARTEN VAN HEEMSKERCK

Hamaletriptiek

Memorietafel

Van dit drieluik bedoeld als memorietafel is het middenpaneel verloren geraakt. Na sluiting van katholieke kerken hadden de middenpanelen van dergelijke drieluiken geen functie meer. De zijluiken werden meestal aan de opdrachtgever teruggegeven.
Nadat ik kunsthistoricus en Heemskerck-deskundige Ilja Veldman enkele vragen over deze zijluiken had voorgelegd, antwoordde ze mij dat de interpretatie ervan buitengewoon ingewikkeld was. Ze wilde in haar boek dat is verschenen bij de tentoonstelling van Heemskerck toch graag een voorstel doen omdat niemand dat nog had aangedurfd.

Een wapenschild is gewoonlijk een goede aanwijzing in welke richting gezocht kan worden. Op de achterzijde onder de beide heiligen kwamen bij een restauratie twee wapenschilden aan het licht:

Het wapenschild op de achterzijde van het linkerpaneel toont in rood vijf aanstotende zilveren spitsruiten, geplaatst als dwarsbalk dat in verband wordt gebracht met de familie Van Hamale (ook genoemd De Hamalia of De Hamal).
Onder de andere bisschop zien we een wapenschild met een verkorte smalle dwarsbalk met vijf hangers. Deze barensteel behoort toe aan de Brabantse familie Van Kersbeek.

In de 15de eeuw waren er ingewikkelde connecties tussen de familie Van Kersbeek en Van Hamale door huwelijk. De combinatie van beide wapenschilden kan bijvoorbeeld misschien verklaard worden uit het feit dat Margaretha van Kersbeek en Gilles van Hamale waren getrouwd. Op grond hiervan werd kanunnik Johannes van Hamale voor Ilja Veldman een geschikte kandidaat als opdrachtgever van het schilderij, omdat zijn data kloppen en hij als pastoor van de Sint Jan in Gouda beschreven wordt, een stad die niet ver van Haarlem lag. Het is bekend dat hij een triptiek liet maken voor het altaar van de Naam van Jezus in de Pieterskerk in Leuven, waar hij in 1568 begraven zou worden. Waarschijnlijk zijn de hier afgebeelde panelen de zijluiken hiervan geweest. Het middenpaneel zou mogelijk de besnijdenis van Jezus hebben kunnen voorstellen die samenviel met zijn naamgeving (Lucas 2:21). De afgebeelde personen kunnen min of meer met het leven van Johannes van Hamale in verband worden gebracht.

Het linkerzijluik toont de apostel Johannes die het hoofd en de linkeroksel van Maria ondersteunt. Maria op haar beurt steunt met haar armen op de linkerknie van Johannes en is met gevouwen handenwring van verdriet neergezegen. Dit zou kunnen wijzen op een kruisiging of graflegging op het middenpaneel. Dramatisch werkt ook de rode achtergrond met de dreigende wolken.

Op het rechterluik knielt Van Hamale aan de voeten van Maria Magdalena. Hij draagt als kanunnik over zijn zwarte soutane een koorhemd terwijl hij zijn stola van marterbont over de arm heeft. Magdalena is een wereldse dame met een lange haarvlecht die juwelen draagt: een kralenketting, een broche en een met edelstenen bezette armband over de bovenarm. Haar zalfpot is een rijk bewerkte gouden bokaal. Haar contrapost-houding ontleende Van Heemskerck aan de Italiaanse kunst. Onder de fijne plooien van haar kleding zijn haar lichaamsvormen duidelijk zichtbaar. Een veelkleurige gestreepte doek hangt van haar schouder in dunne plooitjes neer tot over haar benen. Met haar vingertoppen raakt ze Van Hamale aan, een gebaar waarmee ze hem presenteert (aan Christus op het middenpaneel?).

Op de achterzijde zijn twee heiligen in monochrome kleuren geschilderd, staande voor een nis. Heemskerck hield het meest van eenvoudige, zo realistisch mogelijke afbeeldingen. De heiligen hebben ook geen aureool. Wie zijn deze twee bisschoppen?

De linkerbischop heeft naast bisschopsstaf en mijter twee sleutels aan een ketting en een opengeslagen boek bij zich. Ilja Veldman identificeert hem met Petrus. Hoewel Petrus wordt gezien als de eerste paus en bisschop van Rome, wordt hij niet standaard afgebeeld in bisschoppelijke kleding met staf en mijter. Dergelijke attributen zijn eerder gebruikelijk voor latere heiligen en bisschoppen in de iconografie van de kerk. Zou het mogelijk Hubertus van Luik kunnen zijn? Hij kreeg namelijk van Petrus diens sleutels uit de hemel aangereikt om de mensen tegen hondsdolheid te beschermen. Ilja Veldman wijst mijn suggestie af. Bij Hubertus zou je bij afbeeldingen uit de 16e eeuw eerder een hert verwachten.
De rechterbisschop heeft een buidelboek * in zijn hand. Volgens Ilja Veldman is het waarschijnlijk de heilige Amandus. Hij stichtte als missiebisschop kloosters en kerken in Vlaanderen en Noord-Frankrijk die Petrus als patroonheilige kregen. Het buidelboek zou dus een missaal kunnen zijn. De relieken van Amandus bevonden zich in de Sint-Elooiskerk in Kortrijk, vlakbij Harelbeke, een van de plaatsen waar Johannes van Hamale werkzaam was.

^{* Middeleeuws type boek vooral gebruikt door reizigers die ook gebedenboeken bij zich wilden hebben; het heeft een verlengd stuk van het omslag, vaak buidelvormig en van flexibel en sterk beschermend zeemleer, dat onder het boek uitsteekt, omgeslagen kan worden en aan een riem of gordel gehangen.}

Maarten van Heemskerck (1498-1574)
Hamaletriptiek (zijluiken) (1538-42)
Olieverf op panelen, 126 x 48 cm elk
Londen - National Gallery