FRANCISCO DE ZURBARÁN

Heilige vrouwen

Agatha van Catania
Dorothea van Caesarea
Apollonia van Alexandrië
Casilda van Burgos / Toledo

Elisabeth van Portugal
Catharina van Alexandrië
Elisabeth van Hongarije

Goddelijke portretten

Afbeeldingen van één enkele heilige die zijn of haar attribuut vasthoudt en uit de beeldruimte kijkt, behoorde tot de meest populaire werken van Francesco de Zurbarán en hij benaderde dit motief op een unieke manier. De Spaanse uitdrukking voor dergelijke afbeeldingen is retrato a lo divino, portret voor het goddelijke. Een welgestelde dame of heer die zich liet portretteren als een heilige. Zurbarán stuurde verschillende van dergelijke heiligenportretten naar Zuid-Amerika, een bewijs van hun populariteit. Een klooster in Peru kocht bijvoorbeeld vierentwintig maagdelijke heiligen en in Buenos Aires schafte een klooster er vijftien aan.

De opbouw was meestal hetzelfde: de heilige is ten voeten uit afgebeeld voor een donkere achtergrond. Vaak heeft ze één voet voor de andere staan en is ze gekleed in weelderige stoffen. Sommige heiligen hebben hun hoofd half naar boven gedraaid, als symbool van gebed. Anderen kijken je als toeschouwer recht aan, alsof ze je uitnodigen mee te bidden. Rijk gekleed zowel wat betreft hun juwelen als de kostbare, met juwelen geborduurde toga, heeft Zurbarán de heiligen gemodelleerd met een sterk licht dat hun monumentale gestaltes benadrukt en de sterke kleuren van hun kleren benadrukt tegen een eenvoudige achtergrond. Hij heeft met name de nadruk gelegd op de texturen van de kleding en op het gouden borduurwerk en de sieraden. Het attribuut dat ze dragen valt nauwelijks op en gaat als het ware op in hun kleding. Wie de welgestelde 'echte' vrouwen en mannen zijn die Zurbarán schilderde op zo'n retrato a lo divino, is onbekend.

Hieronder volgt als voorbeeld uit de grote hoeveelheid geschilderde vrouwelijke heiligen door Zurbaran een selectie van zeven.

Agatha van Catania

Het verhaal van de jonkvrouw Agatha - zoals opgetekend in hoofdstuk 39 van de Legenda Aurea - beantwoordt vrijwel volledig aan de voor vroegchristelijke heilige maagden stereotype legendes, waarbij men gewoonlijk slechts varieert in de namen van de handelende personen en de toegepaste folteringen om de maagd van haar christelijke geloof afvallig te maken. Ook bij Agatha gaat dat laatste natuurlijk niet lukken om met de woorden van Aphrodisia te spreken die dit vergeefs had geprobeerd op bevel van Quintianus, stadhouder van Sicilië:

Eerder zullen stenen zacht worden en ijzer zo buigzaam als lood dan dat dit meisje van haar christelijke overtuiging kan worden afgebracht. [...] Toen beval Quintianus in zijn woede een van haar borsten om te draaien en die pas na heel lange foltering af te snijden
^{(Legenda Aurea 39,20 en 54)}

Vervolgens wordt Agatha bezocht door een oude man die haar borst weer op de oude plaats herstelt. Die oude man blijkt de apostel Petrus te zijn. Dan geeft Quintianus bevel scherven uit te spreiden, onder de scherven gloeiende kolen te leggen en Agatha daar met naakt lichaam overheen te rollen, waarop een hevige aarbeving ontstaat. Geschrokken laat Quintianus haar opsluiten in de gevangenis, waar Agatha tot Christus bidt om een spoedige dood.
Na haar overlijden op 5 februari 254 gaat Quintianus op reis om Agatha's rijkdom te bemachtigen. Maar zijn beide paarden briesen, slaan met de hoeven, bijten en trappen hem en werpen hem in de rivier, waarna zijn lichaam onvindbaar is.

Ondanks de genezen borst houdt Agatha op het hier afgebeelde schilderij zelfs beide borsten fier als attribuut op een schaal voor zich.

Vanaf de 5e eeuw is de verering van Agatha bekend.
Het Roomse Martelaarsboek herdenkt haar op 5 februari met opvallend veel aandacht voor haar ondergane martelingen.

Te Catania op Sicilië de geboortedag van de heilie maagd Agatha, martelares. Ten tijde van keizer Decius werd zij onder de rechter Quintianus in het gezicht geslagen en in de gevangenis geworpden. Dan rukte men haar uiteen op de pijnbank, kerfde haar, sneed haar borsten af en wentelde haar dan op scherven en kolen. Ten laatste is zij in de kerker gestorven, terwijl zij bad tot God.

De stad Catania aan de voet van de Etna zou eens een lavastroom hebben doen stoppen door deze met een sluier van Agatha tegemoet te treden.

Dorothea van Caesarea

Van deze heilige maagd uit de derde eeuw vertelt de legende na de traditionele introductie van de huwelijksafwijzing en de weigering afgoden te aanbidden, dat ze vlak voor haar onthoofding - samen met Chrysta en Callista - in algehele gelatenheid tot de menigte sprak dat ze deze koude wereld ging verlaten voor een land zonder winter en sneeuw.
Een zekere Theophilus dreef hiermee de spot door haar te vragen uit dat paradijs rozen en appels te sturen.
De volgende winter kreeg hij bezoek van een engel met een mand vol fruit en bloemen.
Theophilus bekeerde zich daarop en werd daarom ook onthoofd.

Zurbarán beeldt Dorothea af met een fruitmand alsof zij zelf het fruit had gebracht.

Haar feestdag was 6 februari, maar in 1969 is ze geschrapt van de heiligencanon, wat haar verering overigens niet in de weg heeft gestaan.

Apollonia van Alexandrië

Apollonia was een bejaarde diacones die in het midden van de derde eeuw bij een christenvervolging uit haar huis werd gesleurd.
Men sloeg haar tanden kapot en brak haar onderkaak.
Ze werd gedwongen blasfemische taal te uiten op straffe van de vuurdood.
Vrijwillig stortte zij zichzelf in het vuur.

Latere tradities verwarden haar met een veel jongere Apollonia die in Rome de marteldood was gestorven.
Afbeeldingen van een oude dame werden om die reden vervangen door een jonge vrouw met een tang alsof haar tanden waren getrokken in plaats van verbrijzeld.
Zurbarán heeft zich in zijn portret van de heilige aan deze latere traditie gehouden.

Apollonia werd een populaire heilige in tijden dat tandbederf een algemene kwaal was en tandheelkunde niet of nauwelijks bestond. In de jaren 50 van de vorige eeuw bestond er het gebruik om een kind bij wie een melktandje was uitgevallen - al dan niet op haar liturgische feestdag 9 februari - mee te nemen naar een beeld van Apollonia waarbij het melktandje over het hoofd van het kind moest worden gegooid. Daarbij werd de formule uitgesproken 'Tand, tand, een andere tand, volgend jaar een nieuwe tand'. Het kind mocht daarbij niet omkijken anders werkte het niet. Vooral in Vlaanderen bestonden er vele tegen tandpijn bescherming vragende gebruiken.

Casilda van Burgos / Toledo

Casilda was de dochter van emir Mohammed Ismail van Toledo.
De Saraceense bekeerde zich tot het christendom toen ze genezing vond voor haar bloedvloeiing bij de baden van San Vicente bij Burgos.
Ze bleef maagd en werd kluizenares.
De legende vertelt over haar dat ze heimelijk brood, verborgen in haar kleding, naar door haar vader gevangen genomen christenen bracht.
Eens toen ze werd aangehouden door moslimsoldaten die haar kleding onderzochten, veranderden de broden in rozen.
Een soortgelijke legende wordt ook verteld over Elisabeth van Hongarije.
Sommige bronnen melden dat ze in 1087 werd vermoord, andere dat ze op honderdjarige leeftijd in eenzaamheid stierf.
Casilda wordt vooral in Spanje vereerd, met name in Burgos en Toledo en wordt soms vereenzelvigd dan wel verward met Elisabeth van Portugal (zie onder) en Elisabeth van Hongarije, omdat deze beide heiligen op afbeeldingen gewoonlijk rozen hebben als hun traditionele attribuut.
Het verschil zit in de hoofdbedekkking: een kroon hoort bij Elisabeth, een hoofdband bij Casilda.

Feestdag: 9 april.

Elisabeth van Portugal

Elisabeth van Portugal was de dochter van koning Pedro III van Aragón. Op haar twaalfde huwde ze met een man die haar vaak ontrouw was, maar ze behandelde zijn onwettige kinderen desondanks met liefde. Na diens dood trad ze in bij de clarissen te Coimbra in het klooster dat ze zelf had gesticht. Zelf stierf ze in 1336. In Coimbra wordt haar feest, Festas da Rainha Santa, nog steeds gevierd. In de kerk S.Clara-a-Nova aldaar bevindt zich haar naar verluidt onaangetaste stoffelijke overschot.

De rozen in haar schoot symboliseren haar trouw aan haar man en doen denken aan de legende van zowel Casilda en Elisabeth van Hongarije.
Afbeeldingen van beide heiligen worden daarom nog al eens met elkaar verward.

Feestdag: 4 juli of 8 juli.

Catharina van Alexandrië & Elisabeth van Hongarije

We kijken waarschijnlijk naar twee schilderijen voor privédevotie, het resultaat van een opdracht voor een bepaalde klant die twee maagdelijke zussen wilde portretteren, zeer waarschijnlijk zijn dochters.
In de eerste van hen introduceert Zurbarán Catharina van Alexandrië op een zeer intieme manier. Meer dan driekwart lang en met in de ene hand het zwaard waarmee ze werd onthoofd en in de andere de palm van haar martelaarschap, draait de heilige de helft van haar lichaam om en haar blik is er een van zoete melancholie, ongetwijfeld die van een heel specifiek iemand.
Met het gezicht naar Catharina en met tegenstrijdige blikken, is de iconografie van de tweede heilige vrouw niet op bevredigende wijze geïdentificeerd. Ze heeft buiten de palm, een boek en de kroon geen specifiek attribuut. De meeste kunsthistorici herkennen in haar als Elisabeth van Hongarije. Anderen geloven echter dat het Eulalia is. Ze is gekroond is en dus waarschijnlijk een koningin, maar dan zou zij ook evengoed Elisabeth van Portugal kunnen zijn, ook al ontbreken hier de rozen. Het weerspiegelt zeker een meisje van grote onschuld en schoonheid dat troost zoekend naar de toeschouwer kijkt, terwijl ze met één hand iets wil laten zien of zeggen; misschien is de schoonheid die in het lichaam leeft ook het levende beeld van God, gevonden aan de poorten van de hemel. Het roze gezicht illustreert de tederheid die Zurbarán in zijn portretten kan bereiken.
De website van Museo de Bellas Artes in Bilbao zegt hierover:

Wat deze twee schilderijen uniek maakt, is in ieder geval dat ze in de loop der tijd verenigd zijn gebleven. Ze zijn een van de meest opvallende voorbeelden van de 17e-eeuwse Spaanse portretkunst vanwege het combineren van schoonheid en aristocratische elegantie met de meest overtuigende heiligheid. De twee heiligen poseren voor de eeuwigheid.

Francisco de Zurbarán (1598-1664)
Santa Agatha (1630-33)
Olieverf op doek, 127 x 60 cm
Montpellier - Fabre Museum

Santa Dorotea con un cesto de manzanas y rosas (circa 1648)
Olieverf op doek, 180 x 102 cm
Particuliere collectie (?)

Santa Apollonia (1636)
Olieverf op doek, 113 x 66 cm
Parijs - Louvre

Santa Casilda (circa 1630)
Olieverf op doek, 171 x 107 cm
Madrid - Museo Thyssen-Bornemisza

Santa Isabel de Portugal (1640)
Olieverf op doek, 184 x 90 cm
Madrid - Museo Nacional del Prado

Santa Catalina de Alejandría y Santa Isabel de Turingia (1650-60)
Olieverf op doeken, 125 x 101 cm elk
Bilbao - Museo de Bellas Artes